"ΔΗΜΟΣΙΟΝΟΜΙΚΟΣ ΕΛΕΓΧΟΣ" ΤΩΝ ΕΡΓΩΝ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ 2500 ΧΡΟΝΙΑ ΜΕΤΑ, ΔΙΚΑΙΩΝΕΙ ΤΟΝ ΠΕΡΙΚΛΗ

Σύμφωνα με τον καθηγητή Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο της Βόννης Nikolaus Himmelmann, στην μελέτη του «ΤΑ ΓΛΥΠΤΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ ΚΑΙ Ο ΦΕΙΔΙΑΣ» (1979) , που βρίσκεται στη συλλογή επετηρίδων της Εθνικής βιβλιοθήκης,  δικαιώνεται ο Περικλής για το οικονομικό σκάνδαλο του Παρθενώνα. Αυτό είναι το πόρισμα του  «δημοσιονομικού ελέγχου» που διεξήγαγε ο  γερμανός καθηγητής , 2500 χρόνια μετά, με βάση τα αρχαιολογικά ευρήματα  και τις ιστορικές πληροφορίες, για τον τρόπο λειτουργίας του συστήματος της άμεσης δημοκρατίας, στην Αθήνα των κλασσικών χρόνων. Με επιχειρήματα , μας εξηγεί  πώς και γιατί, το συγκεκριμένο  πολιτικό σύστημα, εκμηδένιζε σχεδόν, την πιθανότητα διαπλοκής πολιτικών και εργολάβων,  κατά την ανάθεση δημοσίων έργων, (αντίθετα με όσα συμβαίνουν , στην εκφυλισμένη  και κατ΄επίφασιν δημοκρατία των ημερών μας ). ανατρέποντας την κρατούσα άποψη για το θέμα , η οποία στηρίζεται στην αναφορά  του Πλουτάρχου  στους Παράλληλους βίους. Ειδικότερα για το θέμα αναφέρει τα εξής :

« Σε μιά συναρπαστική διήγηση για τα οικοδομικά έργα του Περικλή ο Πλούταρχος, στους Παράλληλους βίους μας λέει ότι ο Φειδίας είχε την ανώτατη διεύθυνση σε όλα τα οικοδομικά προγράμματα του Περικλή , εξαιτίας της φιλίας του με τον πολιτικό άνδρα. Σε κάθε κτίριο δούλευαν βέβαια μεγάλοι αρχιτέκτονες και γλύπτες, όπως πχ ο Καλλικράτης  και ο Ικτίνος. ΄Ομως , επικεφαλής όλων αυτών των καλλιτεχνών ήταν ο Φειδίας. Για την πληροφορία αυτή του Πλουτάρχου σχετικά με το ρόλο του Φειδία δεν έχει βρεθεί μέχρι σήμερα η φιλολογική πηγή του. Γι΄αυτό υπέθεσαν ότι ο Πλούταρχος μάλλον είχε αντλήσει την πληροφορία από τις οικοδομικές επιγραφές της Ακρόπολης που έφτασαν ως εμάς σε θραύσματα.  Μπορούμε λοιπόν να προσπαθήσουμε να ελέγξουμε αν η είδηση του Πλουτάρχου συμβιβάζεται  με την εικόνα που μας δίνουν οι επιγραφές σχετικά με την αρμοδιότητα των υπεύθυνων για τα οικοδομικά έργα. Οι επιγραφές δεν αναφέρουν ποτέ μεμονωμένα πρόσωπα για τη διεύθυνση των προγραμμάτων, αλλά πάντοτε μόνον επιτροπές.Αυτές εκλέγονταν από τα μέλη της βουλής ή από την εκκλησία του δήμου. Σύμφωνα με τη μαρτυρία παλιότερων επιγραφών, που μας σώζονται, η δημοκρατική διαδικασία για τη διεύθυνση δημόσιων οικοδομικών προγραμμάτων είχε διαμορφωθεί πλήρως ήδη πριν από τα μέσα του 5ου αι.Πιθανόν καθιερώθηκε από την εκκλησία του δήμου μαζί με τις μεταρυθμίσεις του τέλους της δεκαετίας 470/60 , που συνδέονται με το όνομα του Εφιάλτη. Σ΄αυτή τη διαδικασία διακρίνεται σαφής απομάκρυνση από την παλιότερη, σύμφωνα με την οποία άτομα από την αριστοκρατική τάξη αναλάμβαναν προγράμματα με δική τους ευθύνη και εν μέρει τα χρηματοδοτούσαν, όπως π.χ τα έργα που έκανε ο Κίμων. Αργότερα όμως , σύμφωνα με ένα θραύσμα επιγραφής οι γιοί του Περικλή προσφέρονται να χρηματοδοτήσουν ένα δημόσιο πρόγραμμα. Παρά το γεγονός ότι η χειρονομία τους δεν είχε ύποπτα πολιτικά κίνητρα, ο δύσπιστος δήμος αρνήθηκε την προσφορά.

Στήλη των «επιστατών», των 5 ανδρών που διορίζονταν κάθε χρόνο, για να επιβλέπουν την οικοδόμηση του Παρθενώνα.

Η παλιότερη οικοδομική επιγραφή αναφέρεται σε ένα άγνωστο έργο, που κράτησε πάνω από οκτώ χρόνια. Γι΄αυτό ήταν υπεύθυνη μιά επιτροπή από επιστάτες τους οποίους βοηθά ένας γραμματέας. Από τη σταθερά επαναλαμβανόμενη φράση «παραδώσαμε στους νέους επιστάτες» γίνεται φανερό, ότι τα μέλη της επιτροπής αλλάζουν κάθε χρόνο. Ακόμη και ο υφιστάμενος γραμματέας αλλάζει εδώ , κάθε χρόνο και μόνο αργότερα παραμένει για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα, για την απρόσκοπτη συνέχεια. Το γεγονός ότι η επιτροπή είχε πολλά μέλη και το γεγονός ότι αυτά άλλαζαν κάθε χρόνο με νέα εκλογή δεν συμβιβάζονται με την εικόνα του Πλουτάρχου για τον Περικλή, ως ανεξέλεγκτο εργοδότη. ΄Εχουν βέβαια υποθέσει ότι η επιτροπή για τον Παρθενώνα ήταν κατ΄εξαίρεση μόνιμη.  Αυτή η υπόθεση είναι αποδεδειγμένα εσφαλμένη. Γιατί και στους λογαριασμούς του Παρθενώνα απαντάται η φράση « από τους προηγούμενους επιστάτες». Τα υπολείμματα από ονόματα επιστατών, που σώζονται από τα πρώτα χρόνια και στα οποία δεν μαρτυρείται ο Περικλής, δείχνουν επίσης μιά κανονική εναλλαγή. Αυτό ταιριάζει απόλυτα με τη διαδικασία που μας είναι και από αλλού γνωστή.Αποκλείεται ο Περικλής να είχε απαιτήσει για τον εαυτό του ένα ιδιαίτερο καθεστώς, ειδικά στα χρόνια ως το 443, που ήταν γεμάτα από ισχυρές πολιτικές αντιθέσεις στο εσωτερικό , που τερματίστηκαν με την εξορία του Θουκυδίδη.  Τις πολιτικές διαδικασίες που προηγήθηκαν του οικοδομικού προγράμματος της δεκαετίας 450/40, τις γνωρίζουμε από δύο επιγραφές. Αυτές αναφέρονται στο τέμενος και στο ναό της Αθηνάς Νίκης, στον πύργο πλάι στην είσοδο της Ακρόπολης. Το ριζικά δημοκρατικό περιεχόμενο του παλιότερου ψηφίσματος γίνεται φανερό ήδη από την πρώτη παράγραφο. Αυτή λέει, ότι η ιέρεια της θεάς πρέπει να ορισθεί με κλήρο απ΄όλες τις Αθηναίες. Αυτό βρίσκεται σε χτυπητή αντίθεση με παλιότερες ιερατείες, που ανήκαν στις αριστοκρατικές οικγένειες και μεταβιβάζονταν κληρονομικά. Στη συνέχεια της επιγραφής επιφορτίζεται ο γνωστός και από τον Παρθενώνα αρχιτέκτονας Καλλικράτης, να κάνει προκήρυξη διαγωνισμού για μιά πόρτα. Η ανάθεση της εργασίας θα γίνει κατόπιν από μιά αρμόδια αρχή. Ανάλογες προκηρύξεις αναλαμβάνει να κάνει ο Καλλικράτης και για ένα ναό και ένα λίθινο βωμό. ΄Οτι ο ίδιος θα έπρεπε να κάνει τα σχέδια προϋποτίθεται σιωπηρά. Κατόπιν κάποιος Εστιαίος κάνει μιά συμπληρωματική πρόταση , που κι΄αυτή διαφωτίζει πολύ καλά το δημοκρατικό χαρακτήρα της όλης διαδικασίας. Σύμφωνα μ΄αυτήν η βουλή πρέπει να εκλέξει τρεις άνδρες, που θα συμμετάχουν στην προκήρυξη και θα κάνουν κα΄τοπιν προτάσεις στην εκκλησία του δήμου. Στη νεώτερη επιγραφή , η εκκλησία του δήμου απαιτεί ν΄αποφασίσει ακόμη και για  καλλιτεχνικές λεπτομέρειες. Με ανάταση των χεριών αποφασίζεται ποιό υλικό θα χρησιμοποιηθεί. Κριτήριο σε όλα είναι η ευχαρίστηση της θεάς και του αθηναϊκού λαού. Σχέδια μπορούν να υποβληθούν από κάθε ενδιαφερόμενο στην επιτροπή για τις οικοδομές. Δεν αποφασίζει όμως αυτή. Η υπόθεση πηγαίνει στη βουλή, αφού προηγουμένως,  κάθε Αθηναίος ή σύμμαχος έχει τη δυνατότητα να εκφράσει τη γνώμη του. ΄Οτι και η βουλή δεν είχε τον τελευταίο λόγο, βγαίνει καθαρά από την επόμενη παράγραφο. Αφορά στην πληρωμή ενός τεχνίτη, που έφτιαξε ένα κιγκλίδωμα. Για να πληρωθεί είναι αναγκαίο, η επιτροπή και ο αρχιτέκτονας να κάνουν μιά πρόταση , που θα υποβληθεί  κατόπιν από τη βουλή στην εκκλησία του δήμου για να ψηφιστεί. Πρόκειται λοιπόν για πολύ λεπτολόγες διαδικασίες  , που επιμένουν με ζήλο στις δημοκρατικές αποφάσεις , ακόμη και όταν πρόκειται για κρίση καλλιτεχνικών προβλημάτων. ΄Οτι δεν πρόκειται για μεμονωμένη περίπτωση, το μαρτυρεί αργότερα ο Αριστοτέλης στο έργο του «Αθηναίων Πολττεία». ,μας  πληροφορεί ότι σε παλιότερ χρόνια η βουλή ήταν αρμόδια για την κρίση σχεδίων και μοντέλων. Στο μεταξύ όμως δύσπιστοι δημοκράτες το θεώρησαν και αυτό ανεπαρκές και πέτυχαν να εξουσιοδοτείται τώρα μ΄αυτή την εργασία ένα ειδικά εκλεγμένο κάθε φορά δικαστήριο.

Τμήματα της ζωφόρου του Παρθενώνα που αφαιρέθηκαν από το Λόρδο Έλγιν,Βρετανικό Μουσείο,Άδεια Creative Commons ,ΒΙΚΙΠΑΙΔΕΙΑ

Οι περισσότερες αττικές οικοδομικές επιγραφές είναι λογαριασμοί, με τους οποίους οι επιτροπές λογοδοτούν για τη διαχείριση των χρημάτων που τους είχαν εμπιστευθεί. Αντίθετα με ό,τι συμβαίνει στα ψηφίσματα τα σχετικά με την Αθηνά Νίκη, εδώ δεν μπορεί να δει κανείς τις πολιτικές αποφάσεις που προηγήθηκαν. Εν τούτοις μπορεί κανείς να είναι βέβαιος , ότι οι συνθήκες κατά το κτίσιμο του Παρθενώνα και κατά την κατασκευή των δύο κολοσσιαίων αγαλμάτων της Αθηνάς ήταν ουσιαστικά οι ίδιες. Η εργασία στα δύο αγάλματα ρυθμιζόταν και επιβλεπόταν από τα πολιτικά όργανα, ακριβώς όπως και στα οικοδομικά έργα. Τα θραύσματα των επιγραφών μας αφήνουν να συμπεράνουμε ότι και στις δύο περιπτώσεις υπήρχαν υπεύθυνες επιτροπές με τους γραμματείς τους. Δεν σώζεται κάποια αναφορά για την αρμοδιότητα του Φειδία, που έκανε τα σχέδια των αγαλμάτων και διηύθυνε την εκτέλεση. Ο Πλούταρχος τον ονομάζει σε σχέση με το χρυσελεφάντινο άγαλμα της Αθηνάς Παρθένου «εργολάβο» του αγάλματος. Σύμφωνα με την αρχαία χρήση του όρου , αυτό θα μπορούσε να σημαίνει ότι ο καλλιτέχνης εξετέλεσε την εργασία με το εργαστήριό του, σε μιά τιμή, που καθορίστηκε με συμφωνία εκ των προτέρων, ενώ τα υλικά εξακολουθούσε να τα παρέχει η επιτροπή. Μιά άλλη δυνατότητα ερμηνείας θα ήταν να δεχτούμε, ότι ο Φειδίας έπαιξε εδώ, ως διευθύνων πλάστης και τεχνικός , τον ίδιο ρόλο που έπαιζαν οι αρχιτέκτονες στα οικοδομικά έργα. Αυτοί διορίζονται από τις επιτροπές κατά κανόνα με σταθερό μισθό.

Οι λογαριασμοί που σχετίζονται με την οικοδομή του Παρθενώνα είναι ευτυχώς κάπως λεπτομερέστεροι. Δίνουν , ανάμεσα σε άλλα, ενδιαφέροντα στοιχεία για το ύψος και την προέλευση των εσόδων, με τα οποία χρηματοδοτούνταν το κτίριο. ΄Ηδη από τότε διατυπώθηκε η κατηγορία ότι  ο ναός κτιζόταν με χρήματα που η Αθήνα αποσπούσε από τους λεγόμενους συμμάχους. Στον Πλούταρχο, υπάρχει μιά ζωντανή λογομαχία ανάμεσα στον Περικλή και σε ομιλητές της αριστοκρατικής παράταξης, που τον κατηγορούν για διασπάθιση των συμμαχικών χρημάτων. Στη νεότερη βιβλιογραφία αμφισβητείται συχνά άν χρησιμοποιήθηκαν φόροι των συμμάχων για τα οικοδομικά έργα. Αυτό όμως δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Στους λογαριασμούς του Παρθενώνα, μπορούμε να δούμε ότι χρήματα για το κτίριο έδιναν οι Ελληνοταμίες που διοικούσαν το συμμαχικό ταμείο. Το μεγαλύτερο μέρος των πόρων προέρχονται βέβαια από το θησαυρό της Αθηνάς. Αλλά η κυριότερη πηγή εσόδων του θησαυρού αυτού ήταν πάλι η δεκάτη του συμμαχικού φόρου, που αποτελούσε το ένα εξηκοστό ολόκληρου του φόρου. ΄Αλλοι πόροι  προέρχονταν από έσοδα , που έβγαιναν από τις δικαστικές υποθέσεις των συμμάχων που διεκπεραιώνονταν στην Αθήνα. Εκτός  από τα χρήματα αυτά χρησιμοποιήθηκαν όμως και έσοδα από τη μίσθωση των μεταλλίων αργύρου του Λαυρίου, έσοδα από τις κρατικές εγκαταστάσεις θερμών και άλλα. Ο ναός όμως δεν στοίχισε πιθανόν ακριβότερα, από το άγαλμα της Παρθένου, όπου ο χρυσός μόνο ζύγιζε σαράντα τάλαντα. Η οργάνωση  των εργασιών θα έγινε χωρίς αμφιβολία κατά τον συνηθισμένο τρόπο. Τα μέλη της επιτροπής αναφέρονται στα πρώτα χρόνια ακόμη ονομαστικά. Ο Περικλής δεν είναι, όπως αναφέρθηκε , ανάμεσά τους. Εξαιτίας του μεγάλου έργου, πλάι στον γραμματέα εκτελεί καθήκοντα και ένας υπογραμματέας, που στα τελευταία χρόνια γίνεται ο μοναδικός γραμματέας της επιτροπής. Οι αμοιβές εργασίας συγκεντρώνονται σε ξεχωριστές ομάδες που είναι όμως, δυστυχώς, τόσο συνοπτικές, ώστε δεν μπορούμε να μάθουμε λεπτομέρειες. …

Ο Φειδίας δείχνει τη ζωφόρο του Παρθενώνα στους φίλους του (πίνακας του Λώρενς Άλμα - Ταντέμα, 1868)

 .......΄Οπως είναι γνωστό, κάπου πριν από την έκρηξη του πελοποννησιακού πολέμου ο Φειδίας κατηγορήθηκε για κατάχρηση και καταδικάσθηκε. Σύμφωνα με μια παράδοση πέθανε στην Αθήνα μέσα στη φυλακή. Σϋμφωνα με μιά άλλη κατέφυγε στην ΄Ηλιδα και στην Ολυμπία , όπου κατασκεύασε το κολλοσικό άγαλμα του Δϊα. Οι πηγές, που κατά τα άλλα παρουσιάζονται με πολλές αντιφάσεις είναι σύμφωνες σ΄αυτό, ότι δηλαδή οι κατήγοροι του Φειδία δεν επιδίωκαν τόσο πολύ να χτυπήσουν τον ίδιο τον Φειδία, όσο τον φίλο του Περικλή. Γι΄αυτό πιστεύεται σήμερα από πολλούς ότι ο Περικλής πρέπει να έφερε την προσωπική ευθύνη για την κατασκευή του αγάλματος της Παρθένου και ότι ο ίδιος κατηγορήθηκε, αφού αυτός πρέπει να ήταν ο επιστάτης των εργασιών αυτών. Αν αυτό μπορούσε να αποδειχθεί, τότε θα βεβαιωνόταν μιά ιδιαίτερη θέση του Περικλή τουλάχιστον στη διεύθυνση του εξέχοντος αυτού προγράμματος. Γι΄αυτό δεν μπορεί όμως να γίνει κανένας λόγος. Ευθύνη του Περικλή με τη νομική έννοια δεν διατυπώθηκε, προφανώς. Σύμφωνα με την πληροφορία του Πλουτάρχου, το χαρακτηριστικό γνώρισμα αυτής της δίκης , καθώς και άλλων, βρισκόταν ακριβώς στο ότι αυτές δεν στρέφονταν άμεσα εναντίον του Περικλή. Πάνω απ΄όλα υπήρχε η πρόθεση, με τις κατηγορίες εναντίον φίλων του, να ελεγχθεί πώς θ΄αντιδρούσε η λαϊκή κοινή γνώμη στην περίπτωση μιάς άμεσης εναντίον του επίθεσης. Η δίκη του Φειδία σκόπευε στο να αμαυρώσει τον πολιτικό εμπνευστή των μεγάλων έργων, καθώς αυτός είχε εκτεθεί αρκετά , εξαιτίας της «φιλίας» του με τον καλλιτέχνη Μερικοί θέλησαν να υποστηρίξουν ότι η φιλία αυτή δεν είναι παρά ένας μύθος, γιατί θα ήταν κοινωνικά αδύνατη. Μιά τέτοια σκέψη δεν έχουμε το δικαίωμα με κανένα τρόπο να κάνουμε, όπως δείχνει παραδείγματος χάριν η σχέση του Αλκιβιάδη με τον Σωκράτη. Εκτός απ΄αυτό ο Περικλής δεν μπορεί ποτέ να ήταν ο επιστάτης της Παρθένου, γιατί το αξίωμα αυτό μπορούσε να ασκηθεί μόνο συλλογικά, στα πλαίσια μιάς επιτροπής. Στην περίπτωση αυτή όμως μόνον αυτή ως σύνολο θα μπορούσε να κληθεί σε λογοδοσία και όχι ένα μεμονωμένο μέλος της….’

το εργαστήριο του Φειδία στην αρχαία Ολυμπία

άδεια Creative Commons,φωτο Alun Salt, ΒΙΚΙΠΑΙΔΕΙΑ

 Ετσι όχι μόνο ανατρέπεται η σύγχρονη αυτή ερμηνεία του Πλουτάρχου, αλλά πολύ περισσότερο γίνεται σαφές , ότι η κριτική δεν μπορεί να σταματήσει , ούτε και μπροστά στον ίδιο τον Πλούταρχο. Η εικόνα του Περικλή ως εμπνευστή μεγαλεπίβολων έργων και του πανίσχυρου «επισκόπου» τους, που μας δίνει ο Πλούταρχος, ταιριάζει καλύτερα στην εποχή του παρά στην εποχή της κλασικής αρχαιότητας.Είναι η εποχή που ο Τραϊανός, χρησιμοποιώντας τον πανεπιστήμονα-καλλιτέχνη Απολλόδωρο από τη Δαμασκό, έκανε τεράστια οικοδομικά έργα. Η μεγάλη επίδραση του Περικλή στην αθηναϊκή οικοδομική πολιτική είναι καλά μαρτυρημένη  και από πρώιμες πηγές. Η πολιτική πρωτοβουλία για τα κτίρια που χαρακτηρίζονται αργότερα ως "Περικλέους έργα" πρέπει να ξεκίνησε απ΄αυτόν.΄Ηδη για συγγραφείς του 4ου αι. όπως ο Ισοκράτης και ο Λυκούργος, ο Περικλής είναι χωρίς άλλο ο δημιουργός του Παρθενώνα και των Προπυλαίων. Ο Ισοκράτης όμως πάλι μας λέει χαρακτηριστικά σε ένα άλλο χωρίο,ότι η δημοκρατία ήταν αυτή, που κόσμησε την Ακρόπολη με τα αρχιτεκτονήματα. Πόσο στενά ήταν συνδεδεμένες μ΄αυτά τα καλλιτεχνήματα, πολιτικές διεκδικήσεις, φαίνεται επίσης από τον Ισοκράτη, που πιστεύει ότι ένα κράτος που έφτιαξε τέτοια έργα είχε την αξίωση να κυριαρχεί και έξω από τα σύνορά του.

 

Μαρμάρινη προτομή του Αθηναίου στρατιωτικού και πολιτικού Περικλή, ρωμαϊκό αντίγραφο έργου του Κρεσίλα, Μουσείο του Βατικανού.

Σε μεμονωμένες περιπτώσεις ο Περικλής ανέλαβε ευθύνη και για την εκτέλεση έργων, όπως στο κτίσιμο των Μακρών Τειχών, ανάμεσα στην Αθήνα και στον Πειραιά. Αποκλείεται όμως εντελώς- ιδίως στις αρχές της δεκαετίας 450/40- μα διηύθυνε την οικοδομική δραστηριότητα ανεξέλεγκτα με έναν προσωπικό έμπιστο. Θα μπορούσε να αντιπαραθέσει κανείς τη μαρτυρία του Θουκυδίδη, ότι δηλαδή το αθηναϊκό πολίτευμα στα χρόνια του Περικλή κατ΄όνομα ήταν δημοκρατία, επειδή στην πραγματικότητα την εξουσία την ασκούσε μόνον ο «πρώτος ανήρ». Αυτή η μαρτυρία όμως πρέπει ν΄αναφέρεται χωρίς άλλο, στην κατάσταση που είχε διαμορφωθεί μετά το 443, όταν η οργάνωση των εργασιών του Παρθενώνα, είχε μπει ήδη προ πολλού σε μιά σταθερή πορεία. Ωστόσο, για να επηρεάσει τις εργασίες σε ορισμένα κτίσματα, θα χρειαζόταν όχι μόνο ένα έμπιστο πρόσωπο, αλλά ένα πλήθος από «φίλους» , ώστε δικοί του οπαδοί να έχουν την πλειοψηφία στην ετήσια εναλλασσόμενη επιτροπή. Η οικοδομική δραστηριότητα είχε σπουδαία σημασία για ένα μεγάλο μέρος των Αθηναίων πολιτών, ως βιοποριστικό μέσο. Αυτοί σίγουρα δεν θα άφηναν εύκολα ανεκμετάλλευτες τις δυνατότητες που είχαν, να ασκήσουν δηλαδή επιρροή στην εκκλησία του δήμου, στη βουλή, στις επιτροπές. Και πράγματι, σύμφωνα με τις επιγραφικές και αρχαιολογικές μαρτυρίες, με κανέναν τρόπο δεν το έκαναν.»