MANOYΗΛ ΠΑΝΣΕΛΗΝΟΣ , Ο ΤΖΙΟΤΟ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

Βυζαντινός ζωγράφος από τη Θεσσαλονίκη που έζησε στα τέλη του 13ου και στις αρχές του 14ου αι. και ζωγράφισε τις περίφημες τοιχογραφίες του Πρωτάτου, στις Καρυές του Αγίου Όρους. Είναι ο πιο γνωστός Έλληνας ζωγράφος των μεσαιωνικών χρόνων και ένας από τους πιο μεγάλους -ίσως ο μεγαλύτερος- εκπροσώπους της αποκαλούμενης μακεδονικής σχολής της ζωγραφικής των Παλαιολόγων. Ο συγγραφέας της Ερμηνείας της ζωγραφικής τέχνης, ιερομόναχος Διονύσιος από τον Φουρνά της Ευρυτανίας, στις αρχές του 18ου αι. γράφει ότι έμαθε να ζωγραφίζει μιμούμενος «τον εκ Θεσσαλονίκης δίκην σελήνης λάμψαντα κυρ-Μανουήλ τον Πανσέληνον», ο οποίος «λάμπων ποτέ εις την ζωγραφικήν ταύτην επιστήμην ωσάν η χρυσολαμπροκίνητος σελήνη υπερηκόντισε και καταεκάλυψε με την θαυμαστήν τέχνην του όλους τους παλαιούς και νέους ζωγράφους». Toν 19o αι., καθώς οι τοιχογραφίες του Πρωτάτου είναι το μόνο γνωστό έργο της μακεδονικής ζωγραφικής των Παλαιολόγων, ο Π. θεωρείται «καταπληκτικό καλλιτεχνικό μετέωρο» και τον παρομοιάζουν με τον Τζιότο και τον Ραφαήλ. Σήμερα, μετά την αποκάλυψη ενός μεγάλου αριθμού τοιχογραφημένων εκκλησιών του τέλους του 13ου και των αρχών του 14ου αι. στη Θεσσαλονίκη, στην υπόλοιπη Μακεδονία και στη Σερβία, ο Π. τοποθετείται μέσα στο καλλιτεχνικό κλίμα της εποχής του και δίκαια θεωρείται ως ένας από τους πιο εμπνευσμένους δημιουργούς της αποκαλούμενης μακεδονικής σχολής της ζωγραφικής των αρχών του 14ου αι. Η συγκριτική μάλιστα μελέτη με τα άλλα σύγχρονα έργα και η μεγάλη ομοιότητα των τοιχογραφιών του Πρωτάτου με τις τοιχογραφίες που βρίσκονται στο παρεκκλήσι του Αγίου Ευθυμίου μέσα στον Άγιο Δημήτριο Θεσσαλονίκης, και οι οποίες χρονολογούνται στα 1303, μας πείθουν ότι ο Π. και ο ζωγράφος του Αγίου Ευθυμίου έμαθαν τη ζωγραφική τέχνη στο ίδιο προικισμένο καλλιτεχνικό εργαστήριο της Θεσσαλονίκης. Αυτή την εποχή -αρχές 14ου αι.- η ζωγραφική της Θεσσαλονίκης βρίσκεται στη μεγαλύτερη ακμή της. Κινείται μέσα στο αναγεννητικό πνεύμα των Παλαιολόγων προς μια καλλιτεχνική έκφραση που εξαίρει το δραματικό στοιχείο, δείχνει ιδιαίτερη αγάπη στον ρεαλισμό και η ακτινοβολία της απλώνεται σε ολόκληρο τον βαλκανικό χώρο. Αυτήν ακριβώς την τέχνη της Θεσσαλονίκης των αρχών του 14ου αι. σε μια από τις πιο υψηλές της δημιουργίες εκφράζουν οι τοιχογραφίες του Π. στο Πρωτάτο, το μόνο μέχρι σήμερα γνωστό έργο του ζωγράφου. Στις μεγάλες επιφάνειες των τοίχων της εκκλησίας, που ανήκει στον αρχιτεκτονικό τύπο της βασιλικής, ο Π. άπλωσε με άνεση και σοφία συνθέσεις και μεμονωμένες μορφές. Χαμηλά, σε μια πλατιά ζώνη, εικόνισε ολόσωμες μορφές αγίων, πιο ψηλά, σε δύο ζώνες, σκηνές από το Ευαγγέλιο, και στο μεσαίο κλίτος ψηλά σε μια στενότερη τέταρτη ζώνη, τους προγόνους του Χριστού. Από τις σκηνές, που η μία συναγωνίζεται την άλλη σε υψηλή ποιότητα, ξεχωριστή εντύπωση κάνουν τα περίφημα Εισόδια της Παναγίας και η πελώρια σύνθεση της Κοίμησης της Θεοτόκου που απλώνεται σε ολόκληρο τον δυτικό τοίχο. Επίσης, ο Χριστός «εν ετέρα μορφή» είναι ένα από τα πιο καταπληκτικά κεφάλια όλης της βυζαντινής τέχνης και οι υπόλοιποι άγιοι παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον, γιατί ο καλλιτέχνης απέδωσε με εξαιρετική δεξιοτεχνία την προσωπικότητα κάθε μορφής. Στο Πρωτάτο, εκτός από την ένταση στο δραματικό στοιχείο και το πλησίασμα στην πραγματικότητα, που ο Π. τα αποδίδει με οδηγό τη δική του ισχυρή προσωπικότητα, ιδιαίτερη εκφραστική σημασία έχουν η μεγάλη συνθετική δύναμη του καλλιτέχνη και τα θαυμάσια χρώματα με τους φωτεινούς τόνους.greek_greek.enacademic.com/230736/Πανσέληνος,_Μανουήλ

Ποτέ το Βυζάντιο δεν ψηλάφισε από τόσο κοντά το "ανθρώπινο (το ) υπερβολικά ανθρώπινο": ποτέ δεν έσπρωξε τόσο μακριά την ψυχολογική διερεύνηση όσο μέσα στα "πορτραίτα" των αγίων που ζωγράφισε ο Πανσέληνος στο Πρωτάτον. Οι μορφές του, που θυμίζουν εκπληκτικά τα σχέδια του Ντύρερ για το Helleralatar, τα ταραγμένα πλήθη που κατοικίζουν την Κοίμησιν, ή τα χαριτόβρυτα κορίτσια που συνοδεύουν την Παρθένο στο Ναό, μας αποκαλύπτουν τα έσχατα όρια του Βυζαντινισμού: αυτό που εμφανίζεται στον ορίζοντα μέσα από αυτές τις τοιχογραφίες είναι ο Τζιότο της Capella de l' Arena και ο δυτικός, "αποσχηματισμένος" από το ιερό του σχήμα, κόσμος της νατουραλιστικής παρατήρησης και της ψυχολογικής ανάλυσης. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο το Βυζάντιο υπεχώρησε προσεκτικά μπροστά στις νέες δυνατότητες που προσέφεραν οι πειραματισμοί του Ευτύχιου, του Μιχαήλ και του Πανσέληνου 

Κώστας Παπαϊωάννου La peinture byzantine et russe.

Αγιογραφίες του Μανουήλ Πανσέληνουστο Πρωτάτο του Αγίου Όρους, Καρυές

Φωτογραφίες: Χρήστος Θεοδωρακόπουλος
Ευγενής παραχώρηση των φωτογραφιών από τον γέροντα Ιερόθεο
Από το βιβλίο του Ι.Μ. Χατζηφώτη: Μακεδονική Σχολή, Η Σχολή του Πανσέληνου (1290-1320), Εκδ. Εθνικό Ίδρυμα Νεότητος, Αθήναι 1995 http://www.myriobiblos.gr/museum/gallery/panselinos.html