Η ΧΡΗΣΗ ΤΟΥ ΚΑΘΑΡΣΙΟΥ ΠΥΡΟΣ ΣΤΟΥΣ ΕΛΛΗΝΕΣ

Κατά την Ελληνική μυθολογία η Δήμητρα στον Ομηρικό ΄Υμνο έκαιε τη νύχτα τον Δημοφώντα, γιό του Κελεού και της Μετανείρας, για να τον κάνει αθάνατο. Και η Θέτις όπως αναφέρει στα Αργοναυτικά, ο Απολλώνιος ο Ρόδιος, του Αχιλλέως τας βροτέας αεί περί σάρκας έδοιεν νύκτα δια μέσσην φλογμώ πυρός…όφρα πέλοιτο αθάνατος.
Ο δε Ηρακλής κατά τον Απολλόδωρο κέρδισε την αθανασία όταν έκαψε το κορμί του στην Οίτη..{ Ο Ηρακλής δε…παραγενόμενος εις Οίτην όρος…εκεί πυράν ποιήσας εκέλευσεν επιβάς υφάπτειν…Καιομένης δε της πυράς λέγεται νέφος υποστάν μετά βροντής αυτόν εις ουρανόν αναπέμψαι,κι ότι εκεί έτυχε της αθανασίας.
Οι μύθοι αυτοί αντανακλούν τις απόψεις των αρχαίων Ελλήνων, ότι δηλαδή το πυρ που καίει την θνητή σάρκα εξασφαλίζει την αθανασία. Απόψεις που έγιναν δεκτές και από τους Ορφικούς ,αφού κατ΄αυτούς ο άνθρωπος έχει μέσα του τόσο το θείο στοιχείο όσο και το Τιτανικό, που είναι η φυλακή της ψυχής έχοντας δημιουργηθεί από την τέφρα των Τιτάνων που προηγουμένως είχαν καταβροχθίσει τον Διόνυσο.Με το πυρ καίεται η θνητή σάρκα και ο άνθρωπος γίνεται αθάνατος.
Η Ορφική διδασκαλία όμως έρχεται από πολύ αρχαία χρόνια αν λάβουμε υπ΄όψιν τον Σουίδα που λέει πως ο Ορφεύς έζησε 11 γενιές πριν από τα Τρωικά και ο Τζέτζης γράφει «Ορφεύς ο μέγας σύγχρονος υπάρχων Ηρακλέϊ.» Ο Ορφέας είναι ο εισηγητής της Θρακο-φρυγικής θρησκείας της οποίας η αρχή χάνεται στους μυθικούς προδωρικούς χρόνους και είναι συνδεδεμένη με τους μύθους του Διονύσου Ζαγρέως ,την αρπαγή της Κόρης και την αναζήτησιν της Δήμητρος. Η κεντρική ιδέα του Ορφισμού είναι πιθανόν αυτή που αναφέρει ο Πρόκλος στα σχόλια του στον Τίμαιο του Πλάτωνος, δηλαδή να μεταφέρει την ψυχή σε μία ευτυχισμένη ζωή απαλλάττοντάς την από τις περιπλανήσεις των πολλών γεννήσεων.

Αυτό επιτυγχάνεται με τις τελετές μυήσεώς της στον Ορφισμό «πάσαν δε την ψυχήν εις την ευδαίμονα περιάγουσα ζωήν από της περί την γένεσιν πλάνης, ης και οι παρ΄Ορφεί τω Διονύσω και τη Κόρη τελούμενοι τυχείν εύχονται…. κύκλου τα΄αν λήξαι και αναπνεύσαι κακότητος»
Ο Μιχαήλ Ψελλός στο Περί δαιμόνων σύγγραμά του , αναφέρει ότι ο μυούμενος έπρεπε συμβολικά για να καθαρθεί να πηδήξει έξω από ένενα κύκλο αναμμένων πυρών.» πυρά δε πολλά κύκλω τινί περιγράφοντες εξάλλονται της φλογός, ην δε και τούτο της παλαιάς βακχείας, ίνα μη λέγω μανίας μέρος….»
«Κύκλου δ΄εξέπταν βαρυπενθέος αργαλέοιο» δηλαδή κι΄από τον βασανιστικό κύκλο των γεννήσεως με τα βαριά τα πάθη έξω πέταξα, αναγράφεται σε χρυσό πλακίδιο που βρέθηκε σε τάφο Ορφικού του 4ου-3ου αι.π.Χ στους Θουρίους και «όλβιε και μακαριστέ, Θεός δ΄έση αντί βροτοίο».
Περαιτέρω δηλαδή ο Ορφισμός επιθυμεί να κάμει και αθάνατο τον μυούμενο να τον ενώσει με τους θεούς « οι δε κεκαθαρμένοι και τετελεσμένοι μετά θεών οικήσουσιν « αναφέρει ο Σωκράτης στον Φαίδωνα, ως παλαιό δίδαγμα των Ορφικών.
Φαίνεται λοιπόν ότι στους ΄Ελληνες το τελειότερο μέσο καθάρσεως ήταν το πυρ αυτό που διάλεξε και ο Εμπεδοκλής, όπως λέει ο Διογένης ο Λαέρτιος, που πήγε στην Αίτνα και πήδηξε μέσα στους κρατήρες του πυρός και εξαφανίστηκε βουλόμενος την περί αυτού φήμην βεβαιώσαι ότι γεγόνοι θεός.
Και συ ποτ΄Εμπεδόκλεις, διερή φλογί σώμα καθήρας\
Πυρ από κρητήρων έκπιες αθάνατον.

 

Στα Ομηρικά έπη η ψυχή του νεκρού Πάτροκλου δεν μπορεί να περάσει στον ΄Αδη επειδή δεν κάηκε το κορμί του ,γι΄αυτό και περιπλανάται και παρακαλεί τον Αχιλλέα
Θάπτε με όττι τάχιστα, πύλας Αίδαο περήσω,…….
Ου γαρ έτ΄αύτις νίσομαι εξ΄Αίδαο, επήν με πυρός λελάχητε.
Το γιατί οι άλλες ψυχές διώχνουν από την Είσοδο του άδη τον Πάτροκλο με αποτέλεσμα να περιπλανάται, μας το λένε οι Ορφικοί μέσω του Σωκράτη στον Φαίδονα… αφικομένην δε όθιπερ αι άλλαι, την με ακάθαρτον… ταύτην μεν άπας φεύγει τε και υπεκτρέπεται και ούτε συνέμπορος ούτε ηγεμών εθέλει γίγνεσθαι, αυτή δε πλανάται εν πάση εχομένη απορία….
Κάθαρσις δε είναι άρα ου τούτο συμβαίνει, όπερ πάλαι εν τω λόγω λέγεται, το χωρίζειν ότι μάλιστα από του σώματος την ψυχην και εθίσαι αυτήν καθ΄αυτήν πανταχόθεν εκ του σώματος συναγείρεσθαί τε κα αθροίζεσθαι, και οικείν κατά το δυνατόν και εν τω νυν παρόντι και εν τω έπειτα μόνην καθ΄αυτήν,εκλυομένην ώσπερ δεσμών εκ του σώματος.
Επομένως κατά τους Ορφικούς, ο άνθρωπος έπρεπε να καθαρθεί ,ήτοι ν΄απαλλαχθεί η ψυχή από το σώμα και κάτι τέτοιο επιτυγχάνεται τελείως με την καύση όπως λέει και στον Οδυσσέα η μητέρα του στον ΄Αδη.

Ου γαρ έτι σάρκας τε και οστέα ίνες έχουσιν
Αλλά τα μεν τε πυρός κρατερόν μένος αιθομένοιο
Δαμνά, επεί κε πρώτα λίπη λεύκ΄οστέα θυμός
Ψυχή δ΄ηύτ΄όνειρος αποπταμένη πεπότηται,

Δηλαδή , μόλις η φωτιά κάψη τις σάρκες και τις ίνες που κρατούν τα οστά,
Τότες η ψυχή πετά και φεύγει σαν όνειρο. Ενώ με την κατόρυξη ο χωρισμός των σαρκών και ινών από τα οστά αργεί να γίνει (κατά την χριστιανική αντίληψη περίπου σαράντα ημέρες).
΄Εχει διατυπωθεί η άποψη ότι η καύση γινόταν από φόβο για ν΄απαλλαγούν οι ζώντες από τους νεκρούς που χωρίς τη φωτιά δεν κατέβαιναν στον ΄Αδη. Επίσης η άποψη ότι η καύση γινόταν σε περιπτώσεις έκτακτης ανάγκης, όπως εκστρατείας σε ξένη χώρα, για πρακτικούς λόγους.
Ο καθηγητής Μανώλης Ανδρόνικος μας λέει ότι με βεβαιότητα ξέρουμε ότι στον Κεραμεικό από τα μέσα του11ου αι. έως τα τέλη του 9ου κυριαρχεί η καύση χωρίς καμμία εξείαρεση. Από τα τέλη του 9ου αι. ξαναπαρουσιάζεται το έθιμο του ενταφιασμού και τον 8ο αι. συναντούμε παράλληλα και τα δύο ενώ τον 7ο αι. επιστρέφει η συνήθεια της καύσης.
Ο κ. Ανδρόνικος απορρίπτει την άποψη πως οι Μυκηναίοι στην Τροία δέχθηκαν το έθιμο της καύσεως λόγω καταλληλότητάς της στις εκστρατείες λέγοντας ότι η ομηρική καύση, αποτελεί προσαρμογή του ηρωικού παρελθόντος σε σύγχρονα έθιμα.
Φαίνεται ότι ο ΄Ομηρος διαπράττει αναχρονισμό, γιατί τα έθιμα αυτά είναι τόσο βαθειά ριζωμένα στους ανθρώπους, ώστε να μην μπορεί να θεωρηθεί ότι υπαγορεύονται από την περίσταση.
Η Αντιγόνη του Σοφοκλέους, αψηφά τον Κρέοντα και με κίνδυνο της ζωής της τελεί τα ταφικά έθιμα στον αδελφό της γιατι αυτά είναι άγραπτα κασφαλή θεών νόμιμα δύνασθαι θνητόν ονθ΄υπερδραμείν, ου γαρ τι νυν γε καχθές, αλλ ΄αεί ποτε ζη ταύτα…
Οι Αθηναίοι μετά τη ναυμαχία στις Αργινούσες το 406 π.χ θανάτωσαν τους νικητές ναυάρχους των γιατί λόγω τρικυμίας δεν μάζεψαν τα πτώματα των νεκρών τους δι΄αναίρεσιν.
Επομένως η αλλαγή του εθίμου από την κατόρυξη στην καύση πρέπει να υπαγορεύθηκε από πολύ ισχυρές νέες θρησκευτικές ιδέες και τέτοιες δεν γνωρίζουμε άλλες από τις Ορφικές.
Παραμένει το ερώτημα πώς εξηγείται λοιπόν να συνυπάρχουν κατά περιόδους η κατόρυξη με την καύση.
΄Ισως ισχύουν τρεις λόγοι α) ότι ο Ορφισμός ήταν μυστηριακή αίρεση στην οποία γίνονταν δεκτοί μονάχα οι μυούμενοι επομένως η μύστες ακολουθούν την καύση και οι υπόλοιποι την κατόρυξη β) ότι ο Ορφισμός άλλοτε κερδίζει και άλλοτε χάνει έδαφος και γ) ότι ο Ορφισμός άλλοτε ασπάζεται το ένα ταφικό έθιμο κι΄άλλοτε το άλλο, επειδή κι΄αυτός εξελίσσεται ή προσαρμόζεται στις λαϊκές δοξασίες εκάστης εποχής.
Στον Φαίδωνα ο Κρίτων ρωτά τον Σωκράτη για το ποιο νομίζει ότι είναι ορθότερο για την ταφή του και ο Σωκράτης του απαντά να τον θάψη όπως αν μάλιστα ηγήται νόμιμον είναι.
Κατά τους Ρωμαικούς χρόνους μια επιγραφή από την Ακρόπολη των Αθηνών λέει πυρκαιή δ΄ατοίσι δε μας ψυχήν τε κάθηρεν.
Κι΄άλλη επιγραφή στο Λυκαβητό γράφει Ενθάδε διάλογος καθαρώ πυρί γυία καθήρας ασκητής σοφίης ώχετ΄ες αθανάτους.
Η καύση των νεκρών παρατηρήθηκε με αφθονία στην 6η πόλη της Τροίας που θεωρείται η Ομηρική. Ο Χετταιολόγος κ. Ο.R.Gurney θεωρεί ως μία πιθανή εκδοχή ότι οι Αχαιοί υιοθέτησαν το έθιμο από τους Τρώες, σαν κατάλληλο τρόπο διαθέσεως των νεκρών τους σε μία ξένη χώρα.
Οι Τρώες όμως ήταν Φρύγες κι΄οι Φρύγες άποικοι των Θρακών και όπως λέει ο Στράβων ώσπερ αυτοί οι Φρύγες Θρακών άποικοί εισιν, ούτε και τα ιερά εκείθεν μετενηνεχέναι. Και αλλού τούτοις (τοις Φρυγιακοίς) έοικε και τα πρά τοις Θραξί…παρ΄οις και τα Ορφικά την καταρχήν έσχε.
Ο δε Ηρόδοτος οι δε Φρύγες, ως Μακεδόνες λέγουσι, εκαλέοντο Βρίγες χρόνον όσον ευρωπήιοι εόντες σύνοικοι ήσαν Μακεδόσι και ότι οι Φρύγες ή Τευκροί πριν από τα Τρωϊκά σε μίαν εκστρατεία τους στην Ευρώπη έφθασαν ως την Αδριατική Θάλασσα και ως τον Πηνειό ποταμό στη Θεσσαλία.
Επομένως με τόσες μετακινήσεις πληθυσμών μέσα στην Ελληνική επικράτεια, ήταν εύκολος ο δανεισμός των θρησκευτικών οργίων και αιρέσεων, όπως ήταν ο Ορφισμός.
Μα κι΄ο αρχαίος Σχολιαστής του Οιδίποδος επί Κολωνώ αναφέρει
Πως όπως γράφει ο Ακεσίδωρος, τα Ελευσίναι μυστήρια συνδέονταν με τον Εύμολπον και τους Θράκες ως εξής, Κατοικήσαι δε την Ελευσίνα ιστορούσι πρώτον με τους αυτόχθονας .είτα Θράκας τους μετά Ευμόλπου παραγενομένους προς βοήθειαν εις τον κατ΄Ερεχθέως πόλεμον, τινές δε φασιν και τον Εύμολπον ευρείν την μύησιν την συντελουμένην κατ΄ενιαυτόν εν Ελευσίνι Δήμητρι και Κόρη.
 

 

Επιστρέφοντας στο θέμα του καθάρσιου πυρός , την εξαγνιστική αυτή φωτιά τη χρησιμοποιεί και ο Ορέστης μετά τη σφαγή της μάνας του για τον εξαγνισμό του σώματός του. Ακόμα και τα φορέματα χωρίς καθαρμό με φωτιά δεν μπορουν να χρησιμοποιηθούν από τους νεκρούς στον ΄Αδη και έτσι έμεινε γυμνή και κρύωνε η Μέλισσα , η σύζυγος του Περιάνδρου , του τυράννου της Κορίνθου, όπως απεκάλυψε ή ίδια στο νεκυομαντείον.Το πάθημά της διηγείται ο Ηρόδοτος λέγοντας των γαρ οι συγκατέθαψε ειμάτων όφελος είναι ουδέν ου κατακαυθέντων.
Ακόμη και τα τρόφιμα τα προσφερόμενα στους νεκρούς για τον ίδιο λόγο καίονται και αυτά.
Σ΄αυτό τον λόγο οφείλεται και το ότι σήμερα στην Κύπρο καίουν το μίζαρον που θα φορέσουν κατάσαρκα στον νεκρό.Το μίζαρον είναι τρεις πήχες άσπρο πανί άπαννον, δηλ. που δεν φορέθηκε άλλη φορά.Το πανί αυτό το καίουν στο μέσο τόσο, που η τρύπα που θ΄ανοιχτή να χωρά το κεφάλι του νεκρού.
Και στον ΄Αδη όσοι δεν καθάρθηκαν τους περιμένει η διαπυρός κάθαρσις των καώς βεβιωκότων.Δηλ. το πυρ της κολάσεως δεν είναι παρά καθάρσιον πυρ.Κι ο Σωκράτης στο Φαίδωνα διηγείται παρόμοια πράγματα για τον ΄Αδη.Τρίτος δε ποταμός τούτων κατά μέσον εκβάλλει, και εγγύς της εκβολής εκπίπτει εις τόπον μέγαν πυρί πολλώ καόμενον, και λίμνην ποιεί μείζω της παρ΄ημίν θαλάττης, ζέουσαν ύδατος και πηλού. Ούτος δ΄ες΄τιν επανομάζουσιν Πυριφλεγέθοντα,ου και ρύακες αποσπάσματα ναφυσώσιν,όπη αν τύχωσι της γής τούτων δε ούτως πεφυκότων, επειδάν αφίκωνται οι τετελευτηκότες εις τον τόπον οί ο δαίμων έκαστον κομίζει, πρώτον με διεδικάσαντο οι τε καλώς και οσίως βιώσαντες και οι μη, και οι μεν αν δόξωσι μέσως βεβαιωκέναι, πορευθέντες επί τον Αχέροντα…..αφικνούνται εις την λίμνην και εκεί οικούσί τε και καθαιρόμενοι των τε αδικημάτων διδόντες δίκας απολύονται, ει τις τι ηδίκησεν.
Κι ο Σουίδας τον Αχέροντα καθάρσιον τον ονομάζει κι΄όχι κολαστήριον , που καθαρίζει τα αμαρτήματα με τη φωτιά και το νερό. Ο δε Αχέρων, γράφει καθαρσίω έοικε και ου κολαστηρίω, ρύπτων και σμήχων τα αμαρτήματα των ανθρώπων.
Ο Ορφισμός στα χρόνια του Πλάτωνος έγινε αντικείμενο καπηλείας από αγύρτες και μάντεις , οι οποίοι βίβλων όμαδον παρέρχονται Μουσαίου και Ορφέως, Σελήνης τε και Μουσών εγγόνων, ως φασί, καθ΄ας θυηπολούσι, πείθοντες ου μόνον ιδιώτας αλλά και πόλεις, ως άρα λύσεις τε και καθαρμοί αδικημάτων δια θυσιών και παιδιάς ηδονών εισί μεν έτι ζώσιν, εισί δε και τελευτήσασιν , ας δη τελετάς καλούσιν, αι των εκεί κακών απολύουσιν ημάς, μη θύσαντας δε δεινά περιμένει.
Αυτά δεν σημαίνουν ότι ο Πλάτων δεν σέβεται τον Ορφισμό απλά καταδικάζει την αγυρτεία και την καπηλεία των τελετών του από τους επιτήδειους. ΄Ισως στα χέρια κάποιου τέτοιου ιερέα να έπεσε και ο Αντισθένης ο κυνικός γιατί όπως λέει ο Διογένης ο Λαέρτιος μυούμενός ποτε τα Ορφικά, του ιερέως ειπόντος ότι οι ταύτα μυούμενοι πολλών εν ΄Αδου αγαθών μετίσχουσι, εκείνος τον ερώτησε τι ούν ούκ αποθνήσκεις;
Πόσο ο Χριστιανισμός επηρεάστηκε από τον Ορφισμό φαίνεται από τις παραστάσεις του Ορφέως στις κατακόμβες των πρώτων χριστιανών και στις σαρκοφάγους των.

Και στα Ευαγγέλια υπάρχει η πίστη στην καθαρτική δύναμη του πυρός. Ο Ιωάννης ο βαπτιστής κηρύσσει Εγώ μεν βαπτίζω υμάς εν ύδατι…. ο δε οπίσω μου ερχόμενος… αυτός υμάς βαπτίσει εν Πνεύματι αγίω και πυρί. Σχολιάζοντας το χωρίον ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς γράφει πυρί δε ουδένα εβάπτισεν…..το πυρ, ού πονηρόν….αλλ΄ισχυρόν και κακού φθαρτικόν….Περί τοιαύτης δυνάμεως και ο Σωτήρ λέγει πύρ ήλθον βαλείν επί την γήν, δηλαδή σύναμιν των μεν αγίων καθαρτικήν, των δε υλικών, ως μεν εκείνοι φασιν, αφανιστικήν.
Αυτή την ιδέα της καθαρτικής δύναμης του πυρός την συναντούμε στους μύθους του Αχιλλέως, του Δημοφώντος και του Ηρακλέους.
Τελετές καθαρμού με πυρ συνοδεύουν τον άνθρωπο από τη γέννηση ως το θάνατο. Το νεογέννητο κι ΄η λεχώνα, του γάμου η τελετή κι΄εκείνος που θα εγγίση τα ιερά πρέπει να είναι μακριά από μιάσματα όπως φωνάζει η Ιφιγένεια στους Ταύρους, όταν πρόκειται να αγνίση το μητροκτόνο αδελφό της.Πώς τώρα αγνίζεται κανείς μας το λέει πάλι ο Ευριπίδης στην Ελένη .συ δ΄αυ κέλευθον εί τις έβλαψεν ποδί στείβων ανοσίω, δός καθαρσίω φλογί, κρούσον δε πεύκην, ίνα διεξέλθω , πυρός.
Κι΄εσύ, αν κανείς έβλαψε το δρόμο πατώντας τον με ανόσιο πόδι, καθάρισέ τον με καθάρσια φλόγα και κτύπα κι΄άναψε ένα πεύκινο δαδί για να περάσω από μέσα στη φωτιά.
Με τον ίδιο τρόπο καθαρίζεται και σήμερα στην Αιτωλία και αλλού όποιος θα μπει στο δωμάτιο της λεχώνας. ΄Αμα έρχεται κανείς απόξω, πριν μπει στην πόρτα, γράφει ο Λουκόπουλος, τρέχουν, φέρνουν ένα αναμμένο κάρβουνο και το ρίχνουν στο κατώφλι της πόρτας.Εκείνος που μπαίνει μέσα πρέπει ν΄αδρασκελήσει το αναμμένο κάρβουνο και έτσι να μπει στη λεχώνα.αλλιώς φέρνει κακό. Μα και η ίδια η λεχώνα και το βρέφος ως μία περίοδο χρόνου είναι αντικείμενα μιάσματος, όπως λέει πάλι η Ιφιγένεια η εν Ταύροις στη θεά ΄Αρτεμη
Ήτις βροτών μεν ην τις άψηται φόνου,
Ή και λοχείας ή νεκρού θίγη χερσίν,
Βωμών απείργει, μυσαρόν ως ηγουμένη.
Γι΄αυτό σε πολλά μέρη της Ελλάδος στο δωμάτιο της λεχώνας ανάβει νύχτα και μέρα ένα καντήλι, για τον συνεχή καθαρμό αυτής και του δωματίου της. Ο Νικόλαος Πολίτης λέει ότι η κανδήλα είναι φως απαραίτητον εις το δωμάτιον της λεχούς από της επηρείας δαιμόνων δια της διατηρήσεως ασβέστου πυρός ή φωτός εν των κοιτώνι.
΄Οποιος επρόκειτο να τελέσει θρησκευτικές τελετές ή ικεσίες ή απλώς επίγαινε σε επίσκεψη των ιερών έπρεπε να είναι τελετουργικά καθαρός, να αγνεύει. Ο ιεροφάντης στα Ελευσίνια μυστήρια νυκτός εν Ελευσίνι υπό πολλώ πυρί τελών τα μεγάλα και άρρητα μυστήρια βοά και κέκραγε λέγων κ.τ.λ
Μα και οποιοσδήποτε τελούσε θυσία οπουδήποτε έπρεπε κι΄αυτός και το σφάγιο να καθαρθούν ραντιζόμενοι με νερό που αγιάστηκε λίγο πριν , αφού έσβησαν μέσα σ΄αυτό έναν αναμμέο δαυλό, που πήραν από τον βωμό.
Φέρε δη το δαλίον τόδ΄εμβάψω λαβών λέγει ο Τρυγαίος σ΄ένα από τους ικέτες του, ευθύς με την έναρξη της τελετής της θυσίας στην Ειρήνη του Αριστοφάνη.
Μα κι οι προχύται ή ουλοχύται δηλ. τα κριθάρια με α οποία έρραιναν το σφάγιο έπρεπε να καθαρθούν με φωτιά, όπως λέει η Ιφιγένεια στην Αυλίδα όταν πια πήρε την απόφαση να θυσιαστεί.
Αιθέσθω δε πυρ
Προχύταις καθαρσίοισι.
Δηλαδή ας ανάψει η φωτιά στα καθάρσια κριθάρια. Καθάρσια όμως γίνονταν με την παρουσία του πυρός. Κι΄ο Τρυγαίος στην Ειρήνη του Αριστοφάνη, λέει πως όλα ήταν εντάξει για τη θυσία, και το κάνιστρο με τα κριθάρια και το κάνιστρο με τα κριθάρια και το στέμμα και το μαχαίρι και το πύρ και μόνο το πρόβατο τους έλειπε.

Για τον ίδιο ακριβώς λόγο του καθαρμού μας κι΄εμείς να΄βουμε κεριά με την είσοδό μας στους ιερούς ναούς για να καθαρθούμε πριν προσκυνήσουμε.Κεριά ανάβουμε και στην κολυμβήθρα κατά το μυστήριο της βαπτίσεως για ν΄αγιασθεί το νερό, όπως και στην κολυμβήθρα του αγιασμού των Φώτων.
Επειδή ο θάνατος μιαίνει τα πάντα γύρω του γι΄αυ΄το πρέπει με το πυρ να διώξουμε το μίασμα.Αυτός είναι ο λόγος που ανάβουμε κεριά στις κηδείες και στα μνημόσυνα. Ο αείμνηστος Φαίδων Κουκουλές γράφοντας για το έθιμο αυτό των Βυζαντινών ν΄ανάβουν κεριά γύρω από το νεκρικό φέρετρο και κατά τες κηδείες γράφει ότι η αρχική σημασία κατά τους λαογράφους ήτο η της αποδιώξεως των πονηρών πνευμάτων ενώ οι πατέρες ερμήνευαν το έθιμο ότι συνεβόλιζε την εκκ του σκοτεινού βίου προς το αληθινό φως πορεία, ή την εν Ουρανοίς λάμψιν ή ότι ηνάπτοντο προς δήλωσιν του ότι τους νεκρούς ως αθλητάς προπέμπομεν.
Κεριά ή λαμπάδα κρατά κι΄ο κανδηλανάπτης δίπλα στο άγιο δισκοπότηρο την ώρα της θείας μεταλήψεως για εξαγνισμό του κοινωνούντος.Επομένως σε κάθε μυστήριο της θρησκείας μας είναι απαραίτητη η παρουσία του καθαρσίου πυρός.
Το μεγαλύτερο μίασμα όμως προέρχεται από το φόνο. Γι΄αυτό ύστερ΄από το φόνο των μνηστήρων ο Οδυσσέας παραγγέλλει στην πιστή του τροφό Ευρύκλεια να του φέρει φωτιά και θείαφι για να καθάρει το μέγαρο, το δώμα και την αυλή από το μίασμα του φόνου.
Κι΄η Ιφιγένεια στην Ταυρίδα, όταν ο μητροκτόνος αδελφός της μπήκε στο ναό της Αρτέμιδος παραγγέλλει στο Θόαντα
Άγνισον πυρσώ μέλαθρον. Θο. Καθαρόν ως μόλης πάλιν.
Για τον ίδιο λόγο, για να καθαρθεί ο ναός ,το δώμα και η αυλή από τον φόνο του Χριστού μετά τον σταυρικό θάνατο και να καθαρθούν και οι πιστοί στην Κύπρο και σε άλλα μέρη του Ελληνισμού, ανάβονται μεγάλες φωτιές, λαμπρατζιές, στις αυλές των εκκλήσιών λίγο πριν την ανάσταση της Αγίας Κυριακής. Το πυρ στην Κύπρο λέγεται λαμπρόν κι΄όπως από το πυρ η πυρκαϊά έτσι και από το λαμπρόν η λαμπρακιά και με την Κυπριακή προφορά λαμπρατζιά.
Για λόγους καθαρμού ανάβουμε και τις λάμπες την ημέρα των Φώτων από το φως που φέρνει ο παπάς που καλαντίζει για ν΄αγνισθεί το σπίτι μας με την έξοδο του παλιού χρόνου και την είσοδο του νέου.Στα Βυζαντινά χρόναι άναβαν φωτιές κάθε αρχιμηνιά μπροστά στα σπίτια τους και στα μαγαζιά και πηδούσαν από πάνω για λόγους καθαρμού. Υπάρχει η μαρτυρία του 65ου κανόνα της 6ης Οικουμενικής συνόδου του 680 μ.Χ, που προστάζει την κατάργησή της. Τας εν ταις νουμηνίαις υπό τινων προ των οικείων εργαστηρίων ή οίκων αναπτομένας πυράς, ας και υπεράλλεσθαί τινες κατά τι έθος αρχαίον επιχειρούσιν, από του παρόντος καταργηθήναι προστάσσομεν.
Στις καθαρτικές διαβατήριες τελετές ανήκουν κι΄οι φωτιές του Αη Γιαννιού του Λαμπροφόρου ή του Λιοτροπιού τη νύχτα της παραμονής της γιορτής του στις 24 Ιουνίου, μέρα του θερινού ηλιοστασίου.
Στις τελετές αυτές αναφέρεται και ο επίσκοπος Κύρου Θεοδώρητος τον 5ο αιώνα που γράφει είδον γαρ εν τισι πόλεσιν άπαξ του έτους εν ταις πλατείαις ;απτομένας πυράς και ταύτας τινάς υπεραλλομένους, ού μόνον παίδας, αλλά και άνδρας. Τα δε γε βρέφη παρά των μητέρων παραφερόμενα δια της φλογός. Εδόκει δε τούτο αποτροπιασμός είναι και κάθαρσις.

 
Σχετικά με τις λαμπάδες, που ανάβουν στις θρησκευτικές τελετές. Στον Ομηρικό ύμνο της Δήμητρος η Δημήτηρ περιπλανάται αιθομένας δαίδας μετά χερσίν έχουσα και στον Ορφικό ΄Υμνο της Δήμητρος Ελευσινίας η θεά πρασαγορεύεται λαμπαδόεσσ΄αγνή.
Ο Βάκχος πάλι στις Βάκχες του Αριστοφάνη έχων πυρσώδη φλόγα πεύκας εκ νάρθηκος αίσσει.
Σ΄αυτές λοιπόν τις μυστηριακές θρησκείες ή τελετές οι ίδιοι οι θεοί παρουσιάζονται κρατώντας λαμπάδες, όπως κι΄οι μύστες.
Ιεράν Χθονίαις δεξάμεναι
Λαμπάδα, κούραι, ξυν ελευθέρα
Πατρίδι χορεύσασθε βοά,
Λέει ο Αγάθων στις Θεσμοφοριάζουσες του Αριστοφάνη
Πού ερμηνεύεται
Πάρτε, κοπέλλες, την ιερή λαμπάδα
Για τις χθόνιες θεές και χορεύτε
Με λεύτερο της πατρίδας σας τραγούδι.
Και στους Βατράχους του Αριστοφάνη, ο χορός προστάζει
Έγειρε φλογέας λαμπάδας εν χερσί γαρ ήκεις τινάσσων
΄Ιακχ, ώ ΄Ιακχε,
νυκτέρου τελετής φωσφόρος αστήρ.
΄Ότι το φως των λαμπάδων εχρησίμευε για τον καθαρμό το λέει και πάλι ο χορός λίγο πιο κάτω στην ίδια κωμωδία.
Ευφημείν χρη καξίστασθαι τοις υμετέροισιν χοροίσιν,
Όστις άπεριος τριώνδε λόγων, ή γνώμη μη καθαρεύει.
Δηλαδή, πρέπει να τηρείται ιερή σιγή και να φεύγει από τους δικούς μας χορούς, όποιος είναι άπειρος αυτών των ιερών λόγων ή στην ψυχή του δεν είναι καθαρός.
Στην Ιφιγένεια εν Ταύροις όμως καθορίζεται καλύτερα η καθαρτική δύναμη των λαμπάδων. Η Ιφιγένεια λέει
Ως φόνω φόνον
Μυσαρόν εκνίψω,
Σέλας τε λαμπάδων τα τα΄αλλ΄όσα
Προυέμην εγώ ξείνοισιν και θεά καθάρσια.
΄Ώστε το σέλας των λαμπάδων είναι το σπουδαιότερο μέσα στ΄άλλα καθάρσια μέσα και το αναφέρει ονομαστί.
Οι λαμπάδες λοιπόν που ανάβουμε κι΄εμείς σήμερα στις τελετές και προ παντός της Λαμπρής, είναι για να καθαρεύωμεν.
Στην αρχαία Ελλάδα πέντε μέρες μετά τη γέννηση του βρέφους, όπως αναφέρουν τα σχόλια στον Θεαίτητο του Πλάτωνος ή δέκα κατά τα σχόλια στη Λυσιστράτη του Αριστοφάνη, ετελούνταν τα αμφιδρόμια.
Η τελετή πήρε το όνομά της από το ότι το βρέφος περί την εστίαν έφερον τρέχοντες κύκλω και επετίθεσαν αυτώ όνομα, ότε υπό των οικείων και φίλων δώρα επέμπετο,όπως λέει ο Ησύχιος, πολύποδας και σηπίας, προσθέτει ο Αρποκρατίων. Το βρέφος λοιπόν αποκτώντας οντότητα δια της ονοματοδοσίας ,έπρεπε να περάσει το πρώτο ορόσημο, και να καθαρθεί με το πυρ της εστίας του σπιτιού του.΄Επαιρνε τότε το βάπτισμα της εισόδου του στον εθνικό κόσμο.
Αλλά το κατ΄εξοχήν μυστήριο είναι ο γάμος. ΄Ετσι στην αρχαία Ελλάδα η νύφη και ο γαμπρός εκτός του λουτρού του καθαρμού, πριν από την τελετή του γάμου, έπρεπε και μετά την τελετή ,όταν πήγαιναν στη νέα τους κατοικία, να τους συνοδεύει η μάνα της νύφης κρατώντας λαμπάδες αναμμένες από τη φωτιά της εστίας του πατρικού σπιτιού και η μάνα του γαμπρού να τους αναμένει με λαμπάδες στηνπόρτα της νέας κατοικίας του αντρογύνου.
Ο Πλούταρχος στα Αίτια Ρωμαικά ερωτά Δια τι την γαμουμένην άπτεσθαι πυρός και ύδατος κελεύουσιν; ΄Η διότι το πύρ καθαίρει και το ύδωρ αγνίζει, δει δε καθαράν και αγνήν διαμένειν την γαμηθείσαν;
Και αλλού, Δια τι ού πλείοντας ούδ ελάττους αλλά πέντε λαμπάδας άπτουσιν εν τοις γάμοις, ας κηρίωνας ονομάζουσιν; Ή διότι πλείοσι χρωμένων αριθμοίς, προς τε τα άλλα βελτίων και τελειότερος ο περιττός ενομίζετο και προς γάμον αρμοδιώτερος ; ΄Η ότι πέντε δείσθαι θεών τους γαμούντας οίονται, Διός τελείου και ΄Ηράς τελείας και Αφροδίτης και Πειθούς , επί πάσι δ΄Αρτέμιδος, ήν ταις λοχείαις και ταις ωδίσιν αι γυναίκες επικαλούνται;
Σήμερα ανάβομε δύο λαμπάδες κατά την τελετή, μία για τον καθαρμό της νύφης και μία για τον καθαρμό του γαμπρού.
Υπάρχει τέλος και η περίπτωση του φαρμακού, που ήταν το κάθαρμα δηλ. ο άνθρωπος αντικείμενο με το οποίο εξαγνιζόταν από το μίασμα ολόκληρη πόλη στην αρχαία Ελλάδα και η περιγραφή της καύσεώς του είναι φρικτή. Μας την παρουσιάζει ο Τζέτζης στις Χιλιάδες του που έχει ως πηγή τον Ιππώνακτα.
Ο φαρμακός το κάθαρμα τοιούτον ήν το πάλαι.
Αν συμφορά κατέλαβε πόλιν θεομηνία
Είτ΄ουν λιμός είτε λοιμός, είτε και βλάβος άλλο,
Των πάντων ομορφότερον ήγον ως προς θυσίαν,
Εις καθαρμόν και φάρμακον πόλεως της νοσούσης.
Ο Τζέτζης εκθέτει στη συνέχεια όλη την τελετή και επιλέγει
Τέλος πυρί κατέκαιον εν ξύλοις τοις αγρίοις.
Εδώ ο καιόμενος ούτε θεός γίνεται ούτε άγιος. Είναι ο αποδιοπομπαίος τράγος που θα καεί για να καθαρθεί, από κάποιο ηθικό μόλυσμα, από μία θεική κατάρα μία ολόκληρη κοινότης...

Πηγή: To δοκίμιο του Κυπρίου γλωσσολόγου Κυριάκου Χατζηιωάννου ( 1909-1997) με τίτλο Η ΧΡΗΣΗ ΤΟΥ ΚΑΘΑΡΣΙΟΥ ΠΥΡΟΣ.
Επεχείρησα μία σύμπτυξη ,αλλά μεγάλο μέρος του κειμένου το έχω αντιγράψει αυτούσιο. Συμπεριλαμβάνεται στην ,Επιστημονική Επετηρίδα της Φιλοσοφικής Σχολής Θεσσαλονίκης ,τομ ΙΒ (1973),σελ.51-69 
Aμαλία Κατσούλα
αναδημοσίευση από ΔΗΜΟΘΟΙΝΙΑ http://www.fourakis-kea.com/forum/viewtopic.php?f=10&t=5074#p34510