ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Η σειρά των εργασιών που παρατίθεται με την ονομασία "Για να γνωρίσουμε το Τροφώνιο'', είναι του ερευνητή και συγγραφέα Βαλλά Στάθη, οπού από την δεκαετία το 60(!) άκοπα και άδολα, ασχολείται με το Μαντείο του Τροφωνίου που βρίσκεται στην προσφιλή του πατρίδα Λειβαδιά.
Ηράκλειτος
Χαβουτσάς Βλάσης
4/Μαρτίου/2012 "ΔΗΜΟΘΟΙΝΙΑ" http://www.fourakis-kea.com/forum/viewtopic.php?f=12&t=5275&start=20
Στο σημείο αυτό, κρίνεται απαραίτητη η παράθεση του κείμενου του Παυσανία από τα Βοιωτικά,
όπου υπάρχει εκτενής αναφορά στην Λειβαδιά και το Τροφώνιο Μαντείο.
ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ ΒΟΙΩΤΙΚΑ
«…τὰ μὲν δὴ πρὸς τῶν ὀρῶν Φωκεῖς ὑπεροικοῦσιν Ὀρχομενίων, ἐν δὲ τῷ πεδίῳ Λεβάδειά ἐστιν αὐτοῖς ὅμορος. αὕτη τὸ μὲν ἐξ ἀρχῆς ᾠκεῖτο ἐπὶ μετεώρου καὶ ὠνομάζετο Μίδεια ἀπὸ τῆς Ἀσπληδόνος μητρός: Λεβάδου δὲ ἐξ Ἀθηνῶν ἐς αὐτὴν ἀφικομένου κατέβησάν τε ἐς τὸ χθαμαλὸν οἱ ἄνθρωποι καὶ ἐκλήθη Λεβάδεια ἡ πόλις ἀπ' αὐτοῦ. πατέρα δὲ τοῦ Λεβάδου, καὶ καθ' ἥντινα αἰτίαν ἦλθεν, οὐκ ἴσασιν ἄλλο ἢ γυναῖκα εἶναι Λεβάδου Λαονίκην. [2] κεκόσμηται μὲν δὴ τὰ ἄλλα σφίσιν ἡ πόλις ὁμοίως τοῖς Ἑλλήνων μάλιστα εὐδαίμοσι, διείργει δὲ ἀπ' αὐτῆς τὸ ἄλσος τοῦ Τροφωνίου ποταμός Ἕρκυνα. φασὶ δ' ἐνταῦθα Ἕρκυναν ὁμοῦ Κόρῃ τῇ Δήμητρος παίζουσαν καὶ ἔχουσαν χῆνα ἀφεῖναι τοῦτον ἄκουσαν: ἐς δὲ ἄντρον κοῖλον ἐσπτάντος καὶ ὑπὸ λίθον ἀποκρύψαντος αὑτὸν ἐσελθοῦσα ἡ Κόρη λαμβάνει τὸν ὄρνιθα ὑπὸ τῷ λίθῳ κατακείμενον: ῥυῆναί τε δὴ τὸ ὕδωρ ὅθεν ἀνείλετο ἡ Κόρη τὸν λίθον καὶ ὀνομασθῆναι τὸν ποταμὸν ἐπὶ τούτῳ λέγουσιν Ἕρκυναν. [3] καὶ ἔστι μὲν πρὸς τῇ ὄχθῃ τοῦ ποταμοῦ ναὸς Ἑρκύνης, ἐν δὲ αὐτῷ παρθένος χῆνα ἔχουσα ἐν ταῖς χερσίν: εἰσὶ δὲ ἐν τῷ σπηλαίῳ τοῦ ποταμοῦ τε αἱ πηγαὶ καὶ ἀγάλματα ὀρθά, περιειλιγμένοι δέ εἰσιν αὐτῶν τοῖς σκήπτροις δράκοντες. ταῦτα εἰκάσαι μὲν ἄν τις Ἀσκληπιοῦ τε εἶναι καὶ Ὑγείας, εἶεν δ' ἂν Τροφώνιος καὶ Ἕρκυνα, ἐπεὶ μηδὲ τοὺς δράκοντας Ἀσκληπιοῦ μᾶλλον ἢ καὶ Τροφωνίου νομίζουσιν ἱεροὺς εἶναι. ἐπὶ δὲ τῷ ποταμῷ μνῆμά ἐστιν Ἀρκεσιλάου: Λήϊτον δὲ ἀνακομίσαι <φασὶ> τοῦ Ἀρκεσιλάου τὰ ὀστᾶ ἐκ Τροίας. [4] τὰ δὲ ἐπιφανέστατα ἐν τῷ ἄλσει Τροφωνίου ναὸς καὶ ἄγαλμά ἐστιν, Ἀσκληπιῷ καὶ τοῦτο εἰκασμένον: Πραξιτέλης δὲ ἐποίησε τὸ ἄγαλμα. ἔστι δὲ καὶ Δήμητρος ἱερὸν ἐπίκλησιν Εὐρώπης καὶ Ζεὺς Ὑέτιος ἐν ὑπαίθρῳ. ἀναβᾶσι δὲ ἐπὶ τὸ μαντεῖον καὶ αὐτόθεν ἰοῦσιν ἐς τὸ πρόσω τοῦ ὄρους, Κόρης ἐστὶ καλουμένη θήρα καὶ Διὸς Βασιλέως ναός. τοῦτον μὲν δὴ διὰ τὸ μέγεθος ἢ καὶ τῶν πολέμων τὸ ἀλλεπάλληλον ἀφείκασιν ἡμίεργον: ἐν δὲ ἑτέρῳ ναῷ Κρόνου καὶ Ἥρας καὶ Διός ἐστιν ἀγάλματα. ἔστι δὲ καὶ Ἀπόλλωνος ἱερόν.
[5] κατὰ δὲ τὸ μαντεῖον τοιάδε γίνεται. ἐπειδὰν ἀνδρὶ ἐς τοῦ Τροφωνίου κατιέναι δόξῃ, πρῶτα μὲν τεταγμένων ἡμερῶν δίαιταν ἐν οἰκήματι ἔχει, τὸ δὲ οἴκημα Δαίμονός τε ἀγαθοῦ καὶ Τύχης ἱερόν ἐστιν ἀγαθῆς: διαιτώμενος δὲ ἐνταῦθα τά τε ἄλλα καθαρεύει καὶ λουτρῶν εἴργεται θερμῶν, τὸ δὲ λουτρὸν ὁ ποταμός ἐστιν ἡ Ἕρκυνα: καί οἱ καὶ κρέα ἄφθονά ἐστιν ἀπὸ τῶν θυσιῶν, θύει γὰρ δὴ ὁ κατιὼν αὐτῷ τε τῷ Τροφωνίῳ καὶ τοῦ Τροφωνίου τοῖς παισί, πρὸς δὲ Ἀπόλλωνί τε καὶ Κρόνῳ καὶ Διὶ ἐπίκλησιν Βασιλεῖ καὶ Ἥρᾳ τε Ἡνιόχῃ καὶ Δήμητρι ἣν ἐπονομάζοντες Εὐρώπην τοῦ Τροφωνίου φασὶν εἶναι τροφόν. [6] καθ' ἑκάστην δὲ τῶν θυσιῶν ἀνὴρ μάντις παρὼν ἐς τοῦ ἱερείου τὰ σπλάγχνα ἐνορᾷ, ἐνιδὼν δὲ προθεσπίζει τῷ κατιόντι εἰ δὴ αὐτὸν εὐμενὴς ὁ Τροφώνιος καὶ ἵλεως δέξεται. τῶν μὲν δὴ ἄλλων ἱερείων τὰ σπλάγχνα οὐχ ὁμοίως δηλοῖ τοῦ Τροφωνίου τὴν γνώμην: ἐν δὲ νυκτὶ ᾗ κάτεισιν ἕκαστος, ἐν ταύτῃ κριὸν θύουσιν ἐς βόθρον, ἐπικαλούμενοι τὸν Ἀγαμήδην. θυμάτων δὲ τῶν πρότερον πεφηνότων αἰσίων λόγος ἐστὶν οὐδείς, εἰ μὴ καὶ τοῦδε τοῦ κριοῦ τὰ σπλάγχνα τὸ αὐτὸ θέλοι λέγειν: ὁμολογούντων δὲ καὶ τούτων, τότε ἕκαστος ἤδη κάτεισιν εὔελπις, κάτεισι δὲ οὕτω. [7] πρῶτα μὲν ἐν τῇ νυκτὶ αὐτὸν ἄγουσιν ἐπὶ τὸν ποταμὸν τὴν Ἕρκυναν, ἀγαγόντες δὲ ἐλαίῳ χρίουσι καὶ λούουσι δύο παῖδες τῶν ἀστῶν ἔτη τρία που καὶ δέκα γεγονότες, οὓς Ἑρμᾶς ἐπονομάζουσιν: οὗτοι τὸν καταβαίνοντά εἰσιν οἱ λούοντες καὶ ὁπόσα χρὴ διακονούμενοι ἅτε παῖδες. τὸ ἐντεῦθεν ὑπὸ τῶν ἱερέων οὐκ αὐτίκα ἐπὶ τὸ μαντεῖον, ἐπὶ δὲ ὕδατος πηγὰς ἄγεται: αἱ δὲ ἐγγύτατά εἰσιν ἀλλήλων. [8] ἐνταῦθα δὴ χρὴ πιεῖν αὐτὸν Λήθης τε ὕδωρ καλούμενον, ἵνα λήθη γένηταί οἱ πάντων ἃ τέως ἐφρόντιζε, καὶ ἐπὶ τῷδε ἄλλο αὖθις ὕδωρ πίνειν Μνημοσύνης: ἀπὸ τούτου τε μνημονεύει τὰ ὀφθέντα οἱ καταβάντι. θεασάμενος δὲ ἄγαλμα ὃ ποιῆσαι Δαίδαλόν φασιν--ὑπὸ δὲ τῶν ἱερέων οὐκ ἐπιδείκνυται πλὴν ὅσοι παρὰ τὸν Τροφώνιον μέλλουσιν ἔρχεσθαι-- τοῦτο τὸ ἄγαλμα ἰδὼν καὶ θεραπεύσας τε καὶ εὐξάμενος ἔρχεται πρὸς τὸ μαντεῖον, χιτῶνα ἐνδεδυκὼς λινοῦν καὶ ταινίαις τὸν χιτῶνα ἐπιζωσθεὶς καὶ ὑποδησάμενος ἐπιχωρίας κρηπῖδας. [9] ἔστι δὲ τὸ μαντεῖον ὑπὲρ τὸ ἄλσος ἐπὶ τοῦ ὄρους. κρηπὶς μὲν ἐν κύκλῳ περιβέβληται λίθου λευκοῦ, περίοδος δὲ τῆς κρηπῖδος κατὰ ἅλων τὴν ἐλαχίστην ἐστίν, ὕψος δὲ ἀποδέουσα δύο εἶναι πήχεις: ἐφεστήκασι δὲ ἐπὶ τῇ κρηπῖδι ὀβελοὶ καὶ αὐτοὶ χαλκοῖ καὶ αἱ συνέχουσαι σφᾶς ζῶναι, διὰ δὲ αὐτῶν θύραι πεποίηνται. τοῦ περιβόλου δὲ ἐντὸς χάσμα γῆς ἐστιν οὐκ αὐτόματον ἀλλὰ σὺν τέχνῃ καὶ ἁρμονίᾳ πρὸς τὸ ἀκριβέστατον ᾠκοδομημένον. [10] τοῦ δὲ οἰκοδομήματος τούτου τὸ σχῆμα εἴκασται κριβάνῳ: τὸ δὲ εὖρος ἡ διάμετρος αὐτοῦ τέσσαρας παρέχοιτο ἂν ὡς εἰκάσαι πήχεις: βάθος δὲ τοῦ οἰκοδομήματος, οὐκ ἂν οὐδὲ τοῦτο εἰκάζοι τις ἐς πλέον ὀκτὼ καθήκειν πηχῶν. κατάβασις δὲ οὐκ ἔστι πεποιημένη σφίσιν ἐς τὸ ἔδαφος: ἐπειδὰν δὲ ἀνὴρ ἔρχηται παρὰ τὸν Τροφώνιον, κλίμακα αὐτῷ κομίζουσι στενὴν καὶ ἐλαφράν. καταβάντι δέ ἐστιν ὀπὴ μεταξὺ τοῦ τε ἐδάφους καὶ τοῦ οἰκοδομήματος: σπιθαμῶν τὸ εὖρος δύο, τὸ δὲ ὕψος ἐφαίνετο εἶναι σπιθαμῆς. [11] ὁ οὖν κατιὼν κατακλίνας ἑαυτὸν ἐς τὸ ἔδαφος ἔχων μάζας μεμαγμένας μέλιτι προεμβάλλει τε ἐς τὴν ὀπὴν τοὺς πόδας καὶ αὐτὸς ἐπιχωρεῖ, τὰ γόνατά οἱ τῆς ὀπῆς ἐντὸς γενέσθαι προθυμούμενος: τὸ δὲ λοιπὸν σῶμα αὐτίκα ἐφειλκύσθη τε καὶ τοῖς γόνασιν ἐπέδραμεν, ὥσπερ ποταμῶν ὁ μέγιστος καὶ ὠκύτατος συνδεθέντα ὑπὸ δίνης ἀποκρύψειεν <ἂν> ἄνθρωπον. τὸ δὲ ἐντεῦθεν τοῖς ἐντὸς τοῦ ἀδύτου γενομένοις οὐχ εἷς οὐδὲ ὁ αὐτὸς τρόπος ἐστὶν ὅτῳ διδάσκονται τὰ μέλλοντα, ἀλλά πού τις καὶ εἶδε καὶ ἄλλος ἤκουσεν. ἀναστρέψαι δὲ ὀπίσω τοῖς καταβᾶσι διὰ στομίου τε ἔστι τοῦ αὐτοῦ καὶ προεκθεόντων σφίσι τῶν ποδῶν. [12] ἀποθανεῖν δὲ οὐδένα τῶν καταβάντων λέγουσιν ὅτι μὴ μόνον τῶν Δημητρίου τινὰ δορυφόρων: τοῦτον δὲ οὔτε ποιῆσαι περὶ τὸ ἱερόν φασιν οὐδὲν τῶν νενομισμένων οὔτε χρησόμενον τῷ θεῷ καταβῆναι, χρυσὸν δὲ καὶ ἄργυρον ἐκκομιεῖν ἐλπίσαντα ἐκ τοῦ ἀδύτου. λέγεται δὲ καὶ τούτου τὸν νεκρὸν ἑτέρωθι ἀναφανῆναι καὶ οὐ κατὰ στόμα ἐκβληθῆναι τὸ ἱερόν. ἐς μὲν δὴ τὸν ἄνθρωπον λεγομένων καὶ ἄλλων εἴρηταί μοι τὰ ἀξιολογώτατα: [13] τὸν δὲ ἀναβάντα παρὰ τοῦ Τροφωνίου παραλαβόντες αὖθις οἱ ἱερεῖς καθίζουσιν ἐπὶ θρόνον Μνημοσύνης μὲν καλούμενον, κεῖται δὲ οὐ πόῤῥω τοῦ ἀδύτου, καθεσθέντα δὲ ἐνταῦθα ἀνερωτῶσιν ὁπόσα εἶδέ τε καὶ ἐπύθετο: μαθόντες δὲ ἐπιτρέπουσιν αὐτὸν ἤδη τοῖς προσήκουσιν. οἱ δὲ ἐς τὸ οἴκημα, ἔνθα καὶ πρότερον διῃτᾶτο παρά τε Τύχῃ καὶ Δαίμονι ἀγαθοῖς, ἐς τοῦτο ἀράμενοι κομίζουσι κάτοχόν τε ἔτι τῷ δείματι καὶ ἀγνῶτα ὁμοίως αὑτοῦ τε καὶ τῶν πέλας. ὕστερον μέντοι τά τε ἄλλα οὐδέν τι φρονήσει μεῖον ἢ πρότερον καὶ γέλως ἐπάνεισίν οἱ. [14] γράφω δὲ οὐκ ἀκοὴν ἀλλὰ ἑτέρους τε ἰδὼν καὶ αὐτὸς τῷ Τροφωνίῳ χρησάμενος. τοὺς δὲ ἐς τοῦ Τροφωνίου κατελθόντας, ἀνάγκη σφᾶς, ὁπόσα ἤκουσεν ἕκαστος ἢ εἶδεν, ἀναθεῖναι γεγραμμένα ἐν πίνακι. λείπεται δ' ἔτι καὶ τοῦ Ἀριστομένους ἐνταῦθα ἡ ἀσπίς: τὰ δὲ ἐς αὐτὴν ὁποῖα ἐγένετο, ἐδήλωσα ἐν τοῖς προτέροις τοῦ λόγου.
XL. τὸ δὲ μαντεῖον οἱ Βοιωτοὶ τοῦτο οὐ πεπυσμένοι πρότερον ἐπ' αἰτίᾳ τοιᾷδε ἔγνωσαν. θεωροὺς ἀφ' ἑκάστης πόλεως ἄνδρας ἀποστέλλουσιν ἐς Δελφούς: οὐ γὰρ δή σφισιν ἔτος δεύτερον ὗεν ὁ θεός. τούτοις αἰτοῦσιν ἐπανόρθωμα τοῦ αὐχμοῦ προσέταξεν ἡ Πυθία παρὰ Τροφώνιον ἐς Λεβάδειαν ἐλθοῦσιν εὕρασθαι παρὰ ἐκείνου τὸ ἴαμα. [2] ὡς δὲ ἐς τὴν Λεβάδειαν ἐλθόντες οὐκ ἐδύναντο εὑρεῖν τὸ μαντεῖον, ἐνταῦθα τῶν ἐξ Ἀκραιφνίου πόλεως Σάων--οὗτος δὲ ἦν καὶ ἡλικίᾳ τῶν θεωρῶν πρεσβύτατος--εἶδεν ἑσμὸν μελισσῶν, <καὶ παρέστη οἱ,> ὅποι ποτ' ἂν ἀποτράπωνται, καὶ αὐτὸς ἕπεσθαι. αὐτίκα δὴ τὰς μελίσσας ἐς τοῦτο ἐσπετομένας ὁρᾷ τῆς γῆς, καὶ συνεσῆλθέ σφισιν ἐς τὸ μαντεῖον. τοῦτον τὸν Σάωνα καὶ τὴν ἱερουργίαν τὴν καθεστηκυῖαν, καὶ ὁπόσα περὶ τὸ χρηστήριον δρῶσιν ἄλλα, διδαχθῆναι παρὰ τοῦ Τροφωνίου φασίν.
[3] Δαιδάλου δὲ τῶν ἔργων δύο μὲν ταῦτά ἐστιν ἐν Βοιωτοῖς, Ἡρακλῆς τε ἐν Θήβαις καὶ παρὰ Λεβαδεῦσιν ὁ Τροφώνιος, τοσαῦτα δὲ ἕτερα ξόανα ἐν Κρήτῃ, Βριτόμαρτις ἐν Ὀλοῦντι καὶ Ἀθηνᾶ παρὰ Κνωσσίοις: παρὰ τούτοις δὲ καὶ ὁ τῆς Ἀριάδνης χορός, οὗ καὶ Ὅμηρος ἐν Ἰλιάδι μνήμην ἐποιήσατο, ἐπειργασμένος ἐστὶν ἐπὶ λευκοῦ λίθου. καὶ Δηλίοις Ἀφροδίτης ἐστὶν οὐ μέγα ξόανον, λελυμασμένον τὴν δεξιὰν χεῖρα ὑπὸ τοῦ χρόνου: κάτεισι δὲ ἀντὶ ποδῶν ἐς τετράγωνον σχῆμα. [4] πείθομαι τοῦτο Ἀριάδνην λαβεῖν παρὰ Δαιδάλου, καὶ ἡνίκα ἠκολούθησε τῷ Θησεῖ, τὸ ἄγαλμα ἐπεκομίζετο οἴκοθεν: ἀφαιρεθέντα δὲ αὐτῆς τὸν Θησέα οὕτω φασὶν οἱ Δήλιοι τὸ ξόανον τῆς θεοῦ ἀναθεῖναι τῷ Ἀπόλλωνι τῷ Δηλίῳ, ἵνα μὴ οἴκαδε ἐπαγόμενος ἐς ἀνάμνησίν τε Ἀριάδνης ἐφέλκηται καὶ ἀεὶ νέας ἐπὶ τῷ ἔρωτι εὑρίσκηται τὰς συμφοράς. πέρα δὲ οὐκ οἶδα ὑπόλοιπα ὄντα τῶν Δαιδάλου: τοῖς γὰρ ἀνατεθεῖσιν ὑπὸ Ἀργείων ἐς τὸ Ἡραῖον καὶ ἐς Γέλαν τὴν ἐν Σικελίᾳ κομισθεῖσιν ἐξ Ὀμφάκης, ἀφανισθῆναί σφισιν ὁ χρόνος καθέστηκεν αἴτιος…»
Νεοελληνική απόδοση
«…Προς το μέρος των βουνών, κατοικούν οι Φώκεις προς βορρά του Ορχομενού, εις δε την πεδιάδα συνορεύει με αυτούς η Λιβαδειά. Αυτή κατ’ αρχάς μεν ήταν κτισμένη επάνω σε μέρος υψηλό και ονομάζετε Μήδεια από την μητέρα του Ασπληδόνος όταν όμως ήλθε εις αυτούς από την Αθήνα ο Λέβαδος κατέβηκαν οι άνθρωποι στο χαμηλό μέρος και η πόλη ονομάστηκε Λεβάδεια. Ποιος ήταν ο πατέρας του Λέβαδου και για ποια αιτία είχε έρθει δεν ξέρουν. Αναφέρουν μόνο ότι η γυναίκα του Λέβαδου ήταν η Λαονίκη. Η πόλη είναι στολισμένη όμοιες με τις πλούσιες Ελληνικές πόλεις. Την χωρίζει από το ιερό δάσος του Τροφωνίου, ο ποταμός Έρκυνα. Λένε ότι εδώ η Ἕρκυνα έπαιζε μαζί με την Κόρη της Δήμητρας κρατώντας μια χήνα, αφήνοντας την χωρίς να το θέλει, και επειδή το πτηνό πέταξε μέσα σε μια σπηλιά και κρύφτηκε κάτω από μια πέτρα, η Κόρη ήρθε στην σπηλιά και έπιασε το πτηνό, το οποίο ήταν κάτω από την πέτρα, λένε ότι από το μέρος, από το οποίο η Κόρη σήκωσε την πέτρα, έτρεξε το νερό και ο ποταμός ονομάστηκε για αυτόν τον λόγο Ἕρκυνα. Πλησίον της όχθης του ποταμού υπάρχει ναός της Ερκύνης, και μέσα σε αυτόν παρθένα που κρατεί στα χέρια μια χήνα. Μέσα στο σπήλαιο είναι οι πηγές του ποταμού και αγάλματα όρθια με φίδια τυλιγμένα στα σκήπτρα τους. Τα αγάλματα αυτά θα έλεγε κανείς ότι είναι του Ασκληπιού και της Υγείας, είναι όμως πιθανόν να είναι ο Τροφώνιος και η Έρκυνα, αφού για τα φίδια δεν πιστεύουν ότι είναι ιερά περισσότερο του Ασκληπιού παρά του Τροφωνίου. Δίπλα στον ποταμό είναι το μνήμα του Αρκεσίλαου, και λένε ότι ο Λήιτος έφερε πίσω από την Τροία τα οστά του Αρκεσίλαου. Τα διασημότερα πράγματα στο άλσος [στη Λιβαδειά της Βοιωτίας] είναι ένας ναός και ένα άγαλμα του Τροφώνιου. Το άγαλμα, που φτιάχτηκε από τον Πραξιτέλη, έχει τη μορφή του Ασκληπιού [...] Αν προχωρήσει κανείς προς τα πάνω, προς το μαντείο, και από εκεί στο βουνό, θα φθάσει σε αυτό που ονομάζεται το Κυνήγι της Κόρης […] Αυτά που συμβαίνουν στο μαντείο είναι τα ακόλουθα. Σαν θελήσει κάποιος να κατεβεί στο μαντείο του Τροφώνιου, εγκαθίσταται πρώτα σε ένα ορισμένο κτίριο για ορισμένες μέρες, αφιερώνοντας έτσι τον εαυτό του στον Αγαθοδαίμονα και την Τύχη. Όσο μένει εκεί, ανάμεσα στους άλλους κανονισμούς για αγνότητα απέχει από τα ζεστά λουτρά, λουόμενος μόνο στον ποταμό Έρκυνα. Κρέας έχει άφθονο από τις θυσίες, γιατί εκείνος που κατεβαίνει, θυσιάζει στον ίδιο τον Τροφώνιο και στα παιδιά του, στον Απόλλωνα επίσης και τον Κρόνο, στον Δία τον Βασιλέα, στην Ηνίοχο Ήρα και τη Δήμητρα, την οποία αποκαλούν Ευρώπη και λένε ότι ήταν τροφός του Τροφώνιου. Σε κάθε θυσία είναι παρών ένας μάντης, που κοιτάζει τα εντόσθια του σφάγιου και μετά την επιθεώρησή του προφητεύει σ' εκείνο που θέλει να κατέβει αν θα τύχει ευγενικής και γενναιόδωρης υποδοχής. Τα εντόσθια των άλλων σφάγιων δε δείχνουν τόσο την πρόθεση του Τροφώνιου, όσο εκείνα του κριού, το οποίο θυσιάζει ο αναζητητής του χρησμού σε ένα λάκκο τη νύχτα που κατεβαίνει, επικαλούμενος τον Αγαμήδη. Ακόμη κι αν ήταν ευνοϊκές οι προγενέστερες θυσίες, δε λαμβάνονται υπ’ όψιν, εκτός και αν τα εντόσθια του κριού δείχνουν τα ίδια. Αλλά αν συμφωνούν, τότε ο αναζητητής κατεβαίνει με ελπίδα καλή. Η διαδικασία της κατάβασης έχει ως εξής. Πρώτα, κατά τη διάρκεια της νύχτας τον οδηγούν στον ποταμό Έρκυνα δύο αγόρια πολιτών περίπου 13 ετών, που ονομάζονται Ερμαί. Πηγαίνοντάς τον εκεί τον αλείφουν με λάδι και τον λούζουν [...] Μετά από αυτό τον παραλαμβάνουν οι ιερείς και τον οδηγούν, όχι αμέσως στο μαντείο, αλλά στις πηγές του νερού πολύ κοντά η μία στην άλλη. Εδώ πρέπει να πιει νερό, το αποκαλούμενο ύδωρ της Λήθης, έτσι ώστε να ξεχάσει όσα σκεπτόταν ως τότε, και κατόπιν πίνει ένα άλλο νερό, το ύδωρ της Μνημοσύνης, που τον βοηθά να θυμηθεί αυτά που βλέπει κατά την κάθοδό του. Κατόπιν βλέπει το άγαλμα που λένε ότι έγινε από τον Δαίδαλο (οι ιερείς δεν το δείχνουν παρά μόνον σε εκείνον που πρόκειται να επισκεφθεί τον Τροφώνιο). Αφού το δει, το λατρέψει και προσευχηθεί προχωρά στο μαντείο […] Μετά την άνοδό του από τον Τροφώνιο ο αναζητητής οδηγείται από τους ιερείς σε ένα κάθισμα, που ονομάζεται κάθισμα της Μνημοσύνης, όχι πολύ μακριά από το ιερό, όπου οι ιερείς τον ρωτούν όλα όσα είδε ή έμαθε. Αφού πάρουν τις πληροφορίες, τον εμπιστεύονται στους συγγενείς του. Τον σηκώνουν, παραλυμένο από τον τρόμο και ασυνείδητο, τόσο σε σχέση με τον εαυτό του όσο και σε σχέση με το περιβάλλον και τον μεταφέρουν στο πρότερο κατάλυμά του με την Τύχη και τον Αγαθοδαίμονα. Κατόπιν, όμως, θα αναλάβει τις δυνάμεις του και θα επιστρέψει σ’ αυτόν η δύναμη του γέλιου. Αυτά που γράφω δεν τα άκουσα μόνον. Εγώ ο ο ίδιος έκανα χρήση του Τροφώνιου . Εκείνοι που κατέβηκαν στο ιερό του Τροφώνιου είναι υποχρεωμένοι να αφιερώσουν μια πινακίδα, πάνω στην οποία είναι γραμμένα όλα όσα άκουσαν ή είδαν. Εδώ ακόμη σώζεται και η ασπίδα του Αριστομένη, που σχετικά με αυτήν έχω γράψει προηγουμένως. Τούτο το Μαντείο οι Βοιωτοί δε το είχαν ακούσει προηγουμένως, και το έμαθαν από την εξής αιτία. Από κάθε πόλη έστειλαν στους Δελφούς απεσταλμένους ονομαζόμενους Θεωρούς, διότι επί δυο έτη δεν έβρεξε ο Θεός στον τόπο τους. Ενώ λοιπόν αυτοί ζητούσαν θεραπεία του κακού της ανομβρίας, η Πυθία παρήγγειλε να πάνε στο Τροφώνιο στην Λειβαδιά, και να ζητήσουν μα μάθουν από εκείνον την θεραπεία. Όταν ήλθαν στην Λειβαδιά, δεν μπορούσαν να βρουν το Μαντείο, και τότε ένας κάτοικος της πόλης του Ακραιφνίου, που τον έλεγαν Σάων, ο οποίος ήταν στην ηλικία μεγαλύτερος από όλους τους Θεωρούς, είδε ένα σμήνος από μέλισσες και είπε, όπου πηγαίνουν οι μέλισσες, να τις ακολουθήσουν. Αμέσως λοιπόν βλέπει ότι οι μέλισσες πετούσαν και πήγαν σε εκείνο το μέρος της γης και μπήκαν όλες μέσα στο μαντείο. Αυτός ο Σάων λένε ότι και την καθιερωμένη ιερή τελετή και όσα άλλα πράττουν σε σχέση με το μαντείο, τα διδάχτηκε από τον Τροφώνιο. Από τα έργα του Δαίδαλου τα δυο αυτά είναι στην Βοιωτία, δηλαδή ο Ηρακλής στην Θήβα, και ο Τροφώνιος στην Λειβαδιά, άλλα τόσα ξόανα στην Κρήτη, η Βριτομάρτις στον Ολούντα, και η Αθήνα στην Κνωσσό. Εκεί επίσης είναι λαξευμένος σε μάρμαρο και ο χορός της Αριάδνης, τον οποίον αναφέρει και ο Όμηρος στην Ιλιάδα. Και οι Δήλιοι έχουν μικρό ξόανο της Αφροδίτης, με φθαρμένο το δεξί του χέρι από την πολυκαιρία, και αντί για πόδια καταλήγει σε σχήμα τετράγωνο…»
Στο κείμενο του Περιηγητή, τόσο η μορφή και το σχήμα, όσο και τα μέχρι σπιθαμής μέτρα του μαντείου-αδύτου του Τροφωνίου δίνονται σε απλή και χωρίς δυσκολίες κατανοητή γλώσσα.
Δυστυχώς υπάρχουν ακόμη διάφοροι τύποι, ερασιτέχνες αλλά και αρκετοί επιστήμονες, που διαβάζουν το κείμενο, και το μεταφράζουν όπως αυτοί το εννοούν ή και όπως συμφέρει.
Απαράβατα λοιπόν, και με δεδομένα τα λεπτομερή μέτρα του όλου οικοδομήματος, που έντονα υπογραμμίζεται ότι είναι χάσμα γης κατασκευασμένο, συν τέχνη και αρμονία (1), πρέπει στο προκείμενο να γίνει κατανοητό το εξής.
’’Κάθε άλλη κατασκευή, κάθε άλλη φυσική ιδιομορφία, πλεονασματική ή προϋπάρχουσα, αποκλείεται κατηγορηματικά. Η περιγραφή είναι σαφέστατη.
Όχι αυτόματο, αλλά κάτι κατασκευασμένο με αρμονία. Κάτι κατασκευασμένο από αρχής έως τέλους, με τέχνη και αρμονία, με συναρμογή. Μ’ αυτές τις προϋποθέσεις, που ασφαλώς παρέχουν αναμφισβήτητη επιστημονική απόδειξη, η οποιαδήποτε σχηματική απόδοση, η οποιαδήποτε εικασία, λεκτική ή σχεδιαστική, ενός μαντείου του συγκεκριμένου δηλ. χ ά σ μ α τ ο ς , σε σύνδεση με ένα φυσικό
σπήλαιο, θεωρείται πραγματική ‘Υβρις.’’ (2)
Η πολύ σημαντική λεπτομέρεια τονίζεται γιατί ακόμη υπάρχουν μερικοί, προφανώς αναλφάβητοι, οι οποίοι ψάχνουν να βρουν ‘’τη σπηλιά του Τροφώνιου.’’
Μια άγνωστη σπηλιά, από τις τόσες που υπάρχουν γύρω από τον πετρόλοφο όπου υψώνεται το μεσαιωνικό Κάστρο της Λειβαδιάς.
Οι πηγές της Λήθης και της Μνημοσύνης αναφέρονται στην παράγραφο ΙΧ,39,8.
Πηγές με σημαντική σύμπραξη στο Δρώμενο της Κατάβασης, στο άδυτο του Τροφώνιου.
Σήμερα αναφέρονται ως ‘’πηγές της Κρύας,’’ από τις οποίες μάλιστα ‘’υδρεύεται η σύγχρονη Πόλη.’’ Δύο αναλήθειες σε μιαν ενότητα.
Όχι οι πηγές δεν είναι της Κρύας, αλλά της Έρκυνας.
Κρύα, ονομάζεται η περιοχή εξ αιτίας του κρύου νερού, αφού όσο παγωμένο εξακριβωνόταν το νάμα ενός ποταμού, τόσο αποτελεσματικότερα λειτουργούσε με άριστη επίδραση στην ανθρώπινη υγεία, μέσω βεβαίως κάποιου Ασκληπιείου(3) που ιδρυόταν σ’ ένα τέτοιον χώρο.
Και πράγματι στην Λειβαδιά υπήρχε ένα εν δυνάμει και ενεργεία Ασκληπιείο, αφού ο Τροφώνιος φέρεται ως αδελφός του Ασκληπιού, όντας ένας από τους τέσσερις Ερμίες,(4) προς τον οποίο ταυτίζεται και μορφολογικά. Σ’ ένα γνωστό
άγαλμα του Πραξιτέλη, μέσα στον ναό του Τροφώνιου, ήταν αδύνατη η αναγνώριση για το ποιος από τους δύο στην πραγματικότητα εικονιζόταν. (5)
Όχι, η Πόλη της Λειβαδιάς, δεν υδρεύεται από τις μυθικές πηγές..!
Απλούστατα γιατί οι πηγές της Έρκυνας δεν είναι της Λήθης και της Μνημοσύνης. Αυτές βρίσκονται μακριά από εκείνον τον χώρο. Στο κείμενο υπάρχει σαφής διατύπωση η οποία όμως δεν προσέχθηκε όσο θα έπρεπε. (6)
‘’δυστυχισμένοι ραγιάδες….. στον τόπο σας φυτρώνουν κυπαρίσσια,
πουθενά δεν είδα μυρτιές που να κρύβουν τα δολοφονικά εγχειρίδια ‘’
Λόρδος ΒΥΡΩΝ
Άλλη πάγια αναληθής αναφορά.
‘’Το μαντείο του Τροφωνίου ήταν προπομπός του μαντείου των Δελφών.’’
Στο σημείο αυτό η απορία γίνεται έκδηλη. Τί ακριβώς σημαίνει προπομπός;
Μήπως ένα είδος υποστήριξης στην παιδαριώδη αντίληψη, ότι στην Λειβαδιά οι ιερείς του Τροφώνιου, ’’μάθαιναν, εκμαίευαν’’ την αιτία για την οποία κάποιος επισκεπτόταν τους Δελφούς και έσπευδαν να την γνωστοποιήσουν, έτσι ώστε η Πυθία να αποβαίνει πρόσωπο ‘’αληθινά’’ θεόπνευστο;
Αλλά κάτι τέτοιο εκτός από το ότι αποτελεί πρόξενο θυμηδίας, καταλήγει προσβολή κατάφωρη και εναντίον των Δελφών, αλλά και κατά του τοπικού Ιερού.
Τί ήταν τελικά το μαντείο του Τροφωνίου, ένα πρακτορείο των Δελφών;
Ο Ομηρικός Ύμνος Απόλλωνος, άλλα πράγματα εξιστορεί. (7)
Ώστε αυτή είναι λοιπόν η διαμορφωμένη επίσημη σημερινή αντίληψη;
Τα μαντεία εξαπατούσαν όσους προσέφευγαν σ’ αυτά είτε για μύηση, όπως στο Τροφώνειο, είτε για χρησμό όπως στους Δελφούς; Αν ναι τότε αληθινά ελέγχεται η αξιοπιστία και του Αριστοτέλη, αλλά και του Θαλή, που απεκάλεσαν αυτούς τους τόπους..
‘’πλήρεις θεού καί θειότητος.’’ (8)
Αν πράγματι αυτή είναι η εκφρασμένη γνώμη ένιων διανοουμένων της Λειβαδιάς, την χαραυγή έστω, της τρίτης χιλιετίας, τότε το λάθος είναι και μεγάλο και επώδυνο.
Εάν ο Δίας δικαζόταν σύμφωνα με τον ποινικό κώδικα του Αννόβερου,
η πιο επιεικής ποινή θα ήταν, η ισόβια κάθειρξη.
Ερρίκος Χάινε. ΟΙ ΕΞΟΡΙΣΤΟΙ ΘΕΟΙ
Προκειμένου να αποδώσουν κάποια επίπλαστη σπουδαιότητα προφανώς, μερικοί μιλούν και γράφουν για ‘’μαντείο του Τροφωνίου Διός.’’
Λάθος. Το μαντείο είναι επώνυμο του τοπικού ήρωα – θεού Τροφώνιου.
Έτσι ήταν γνωστό σε όλη τη διάρκεια του αρχαίου Κόσμου. Ένας μόνον συγγραφέας,
ο Στράβων στα ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΑ (9) του αναφερόμενος στην Λειβαδιά των
αυτοκρατορικών χρόνων κάνει λόγο για ‘’μαντείο-Τροφωνίου Διός.’’
Ασφαλώς συνεπαρμένος από τον ακριβολόγο όμως Πλούταρχο, που πολύ διαφωτιστικά παραθέτει, ότι εκείνοι που πήραν χρησμό από το μαντείο, για λογαριασμό του Σύλλα..
’’Είπαν πως είδαν τον Τροφώνιο κατά το κάλος και την θεϊκή φωνή,
παραπλήσιον του Ολυμπίου Διός.’’ (10)
Τέτοιου είδους προτάσεις γίνονται πολύ επικίνδυνες. Ήδη τα πρώτα κρούσματα παρ- ερμηνείας παρατηρήθηκαν. Πολλοί νομίζουν ότι στην Λειβαδιά κάποτε λατρευόταν ο Δίας, με την επωνυμία Τροφώνιος. Κακό προηγούμενο, που μελλοντικά σε μια χαλαρής συνείδησης Ευρωπαική Ένωση, έχει πολλές πιθανότητες να επικρατήσει..
Μη παιδί μάχαιραν μή απαιδεύτω εξουσίαν.
ή
Ότι λάμπει δεν είναι χρυσός.
Στην φιλότιμη ενέργεια της τοποθέτησης πινακίδων που οδηγούν στον χώρο του μεγάλου ναού του Διός, στην κορυφή του γήλοφου ‘’Προφήτης Ηλίας,’’
ο επισκέπτης διαβάζει το εξής.
ΠΡΟΣ ΙΕΡΟ ΔΙΟΣ ΒΑΣΙΛΕΩΣ.
Το ορθότερο, αλλά και πληρέστερο θα ήταν,
ΠΡΟΣ ΙΕΡΟΝ ΤΡΟΦΩΝΙΟΥ ΚΑΙ ΝΑΟΝ ΔΙΟΣ.
ΒΑΣΙΛΕΩΣ ο Δίας στο κείμενο δεν αναφέρεται με Ιερό, αλλά με ναό.
Η παρεκτροπή δείχνει ότι οφείλεται στην αντίθεση απόψεων, που ακόμη επικρατεί σχετικά με την θέση του μαντείου του Τροφωνίου.
Αντίθεση απόψεων που διατυπώνονται από ημεδαπούς και αλλοδαπούς.
Αντίθεση κατανοητή, αλλά όχι αποδεκτή βεβαίως.
Ως μία ημεδαπή αναφέρεται και η στάση της τοπικής Θ΄ ΕΦΟΡΕΊΑΣ ΚΛΑΣΣΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΡΟΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ, '5BΘΗΒΑ, στην οποία έχει υποβληθεί ερώτημα, σχετικό με την λειτουργία του ναού του Διός, ήδη από το 1997, στο οποίο οι κατ’ επάγγελμα εντεταλμένοι λόγω άγνοιας και έλλειψης κριτηρίων δεν απάντησαν ποτέ.
Από τους επιφανείς αλλοδαπούς ενδεικτικά αναφέρεται ο Pierre Bonnechere,
καθηγητής, διευθυντής του Κέντρου Κλασσικών Σπουδών Πανεπιστημίου Μοντρεάλ. Στις 19 Φεβρουαρίου 2004,στην σειρά ΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΆ ΜΑΝΤΕΙΑ, που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, αναφερόμενος στο Τροφώνειο γράφει.
‘’Λόγω έλλειψης ανασκαφών ο χώρος του μαντείου είναι ελάχιστα γνωστός.’’
(Οι προσωπικές ανασκαφές διενεργήθηκαν ήδη από το 1968, με την διεύθυνση της Υπηρεσίας Αρχαιοτήτων, και είναι καταγεγραμμένες στο επίσημο όργανο του ΥΠ. ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ [ΑΑΑ,1969,Τ.2 228], κάτι που ο κ. Καθηγητής όφειλε να
Γνωρίζει)
Κάπου αλλού, στην σελ.43 σημειώνει.
‘’Και η Λιβαδειά δεν μπορεί να υπερηφανεύεται
για κάποιον τάφο του Τροφώνιου,
στοιχείο ουσιώδες της λατρείας των ηρώων.’’
Εδώ η ανεπάρκεια του κ. Bonnechere, δεν αντέχει σε σοβαρή κριτική. Προφανώς αγνοεί την βασική αρχή λειτουργίας όλων των Ελληνικών μαντείων. Κανένα μαντείο δεν λειτουργούσε έξω από τάφο, αλλιώς γνήσιος χρησμός δεν δινόταν. Στους Δελφούς όπου η Πυθία χρησμοδοτούσα, υπήρχε κάτω από το άδυτο τάφος του Διόνυσου. Στην Λειβαδιά το ίδιο το άδυτο, αναφέρεται από περισσότερους των δέκα Συγγραφέων και Σχολιαστών ότι ήταν ο τάφος, το μνήμα του Τροφώνιου.
Μια φορά κι έναν καιρό ήταν στην Λειβαδιά ένα μαντείο,
που έμπαιναν μέσα οι άνθρωποι και έβγαιναν στους Δελφούς.
Το βιβλίο ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΘΡΗΣΚΕΙΑΣ, με υπότιτλο,
‘’Το άντρον του Τροφωνίου,’’ τέθηκε σε κυκλοφορία, το 2006.
Ένα χρόνο αργότερα, σ’ ένα άλλο βιβλίο που κυκλοφόρησε στην Λειβαδιά, και παρά το ότι ο συγγραφέας του το επιγράφει ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ, δίνονται νέες ερμηνείες στα παραδοσιακά κείμενα, και η θέση του μαντείου αλλάζει χώρο.
Επιστρέφει στις πηγές. Μόλις 20 μέτρα πάνω από τις πηγές της Έρκυνας.
Ως ακριβής τοποθεσία υποδείχτηκε ένας κοίλος βράχος, και προτάθηκε ότι αποτελούσε το σωζόμενο μισό του κατεστραμμένου αδύτου. Το άλλο μισό υποτίθεται
ότι καταστράφηκε και εξαφανίστηκε από σεισμό του 6ου ή 7ου μ.Χ. αιώνα.
Εδώ, ένας συνεπής με το αντικείμενο ερευνητής θα έπρεπε πρώτα απ’ όλα να εξετάσει το κοκκινωπό χρώμα του βράχου.
Δεν χωράει αμφιβολία ότι η παρατηρούμενη απόχρωση, είναι αποτέλεσμα οξειδώσεων που διαμορφώθηκε με το πέρασμα εκατομμυρίων ετών.
Εάν λοιπόν το συγκεκριμένο κοίλωμα είναι το μισό μαντείο, που απέμεινε από τον 6ο αιώνα, το χρώμα του έπρεπε να είναι σχεδόν ανέπαφο, ή έστω ανεπαίσθητα διαβρωμένο.
Άλλη μια περίπτωση που μάλιστα επαναλαμβάνεται στο εν λόγω μυθιστόρημα είναι η πιθανότητα ύπαρξης του μαντείου, στον υπόγειο ναΐσκο της Αγίας Βαρβάρας, κάτω από την εκκλησία της Αγίας Σοφίας, η οποία βρίσκεται στην κορυφή του πετρόλοφου, όπου υψώνεται το μεσαιωνικό Κάστρο της Λειβαδιάς.
Ο Περιηγητής όμως όπως άλλωστε και ο Φιλόστρατος άλλα δεδομένα μεταφέρουν.
Ο πρώτος κάνει λόγο για όρος,(11) και ο δεύτερος με επίταση δηλώνει ότι το άδυτο
βρίσκεται πάνω σ’ έναν γήλοφο. Έναν λόφο αμιγώς χωμάτινο. (12)
Όταν λοιπόν κάποιος προσβάλει την Ιστορία, διαστρεβλώνοντας τις ίδιες πηγές που
επικαλείται, απλώς και μόνο συσσωρεύει στην Πόλη κακό.
ΚΟΤΡΩΝΙΑ ΤΡΟΦΩΝΙΑ ΚΟΘΩΝΙΑ
Ας τελειώσουμε αυτόν τον πρώτο λόγο με γιορτές.
Η Δημοτική Αρχή κάθε χρόνο εορτάζει τα ΤΡΟΦΩΝΕΙΑ.
Γιορτές επώνυμες που ετελούντο την εποχή λειτουργίας του τοπικού Ιερού. Προς το τέλος της κλασσικής περιόδου συναντιέται και ο διαζευκτικός τύπος Βασίλεια, με τα οποία εν πολλοίς ταυτίζονται, ΤΡΟΦΩΝΕΙΑ ή ΒΑΣΙΛΕΙΑ.
Ένα σημερινό λάθος εντοπίζεται στην αναγραφή του όρου. Στις Δημοτικές πινακίδες προβάλλονται ως ΤΡΟΦΩΝΙΑ.
Έ λοιπόν αν ένας κάτοικος της αρχαίας Λειβαδιάς διάβαζε αυτόν ακριβώς τον όρο με κεφαλαίους χαρακτήρες το πιθανότερο ήταν να πιστέψει ότι πρόκειται για κάποια
διευκρινιστική επωνυμία, δηλαδή Τροφωνία, οδός, πηγή κρήνη, περιοχή, οικία, κλπ.
Ο όρος Τροφώνια συναντιέται όντως σε δύο μάλιστα κείμενα, αλλά αποκλειστικά με μικρούς χαρακτήρες, και πάντα με σημείο στίξεως.
Βεβαίως προς αποφυγή πιθανής παρεξηγήσεως. (13)
Μεταξύ των πολλών Επιγραφών δεν θα έβλαπτε και μία με την ορθή γραφή.
Κι επειδή σε μια Συζήτηση, θετικό θα είναι να προτείνονται, όχι μόνο σχόλια και
επισημάνσεις, αλλά και εποικοδομητικά έργα, έχω να προσθέσω το εξής.
Εκείνο που έχει άμεση ανάγκη η σημερινή Λειβαδιά, είναι οι δυνατότητες που παρέχει η σύγχρονη τεχνολογία, της Πληροφορικής και της Επικοινωνίας.
Καλό θα είναι οι αρμόδιοι φορείς της Πόλης να ενδιαφερθούν για την δημιουργία ενός είδους ντοκυμαντέρ, όπου εκτός από μια αρχαιολογική ξενάγηση, να περιλαμβάνεται και σε εικονική πραγματικότητα, το Δρώμενο της Κατάβασης, που συνέβαινε κάποτε, σ’ αυτό το προϊστορικό Άδυτο.
Σ’ αυτό το μνημείο της ένδοξης κληρονομιάς, προς την οποία όλοι έχουμε ένα πολύ βαρύ χρέος.
Σχόλια - Παραπομπές
(1) Παυσανίας. Βοιωτικά,39,9 (2)ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΘΡΗΣΚΕΙΑΣ
Το άντρον του Τροφωνίου ,σελ.205 εκδ.ΕΥΑΝΔΡΟΣ (Βαλλάς Στάθης) (3)ΤΟ ΑΣΚΛΗΠΙΕΙΟ ΤΗΣ ΛΕΙΒΑΔΙΑΣ, Αθήνα 2000
(4)Κικέρων,DE NATURA DEORUM,3,22,56
(5)Παυσ. ΙΧ,39,3
(6)Παυσ.ΙΧ,39,7
(7) 277-280
(8)Θαλής24,Αριστλ.Ρητ.1411 β
(9)Θ,414,38
(10)Πλούταρχος, Σύλλας,ΧVII
(11)Παυσ.ΙΧ,39,8
(12)Φιλόστρατος,’’Τα ες Απολλώνιον Τυανέα’’ κεφ.ΧΙΧ,ΧΧ
(13) Πολυδ.1,37.και Σχολ.Πινδ. Ο.VII 154 a,c
Ένα διαφωτιστικό κείμενο, όσο και κατάλληλο για μια δεύτερη αναγνωριστική προσέγγιση στο Τροφώνειο, είναι και το συνεχόμενο, το οποίο απετέλεσε Εισήγηση,
της Θρησκειολόγου κ.Γιώτας Βαλλά, στο Συνέδριο της ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ ΒΟΙΩΤΙΚΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ το θέρος του 2000.
ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΣΗΜΑΣΙΑΣ ΤΟΥ ΜΑΝΤΕΙΟΥ ΤΟΥ ΤΡΟΦΩΝΙΟΥ
Από τις γραπτές μαρτυρίες, που διασώθηκαν και σχετίζονται άμεσα με το περίφημο μαντείο του Τροφωνίου, πολλές παρεξηγήθηκαν και άλλες δε κατανοήθηκαν στο σημασιολογικό τους μέγεθος.
Η ασάφεια, που επικρατεί ακόμη και σήμερα, όσον αφορά τη θέση και την έκταση του αρχαίου άλσους, την αρχιτεκτονική δομή του Αδύτου, αλλά και το τελετουργικό τυπικό, είναι διάχυτη έντονα.
Το παρατηρούμενο καταλήγει γεγονός άξιο περιέργειας, αφού οι πληροφορίες και από άλλες φιλολογικές ή επιγραφικές πηγές, αλλά κυρίως από το πλέον γνωστό κείμενο, την περιγραφή του Παυσανία, είναι και λεπτομερείς και διαφωτιστικές.
Πρόθεσή μου λοιπόν και επιτρέψτε μου το λόγο σε πρώτο πρόσωπο, είναι να επισημάνω ορισμένες παρερμηνείες, όπως εσφαλμένα διαιωνίζονται κατά την ανάγνωση του κειμένου του Παυσανία, επειδή αυτό αποτελεί την πλέον γνωστή και προσιτή πηγή οπουδήποτε ασχολήθηκε με το θέμα που λέγεται Τροφώνιος.
Ένα από τα μεγαλύτερα σφάλματα, που παίζει καθοριστικό ρόλο τροχοπέδης και εμποδίζει την έρευνα, στην αποκόμιση μιας διαυγούς εικόνας, που παρουσίαζε η περιοχή του Ιερού Άλσους κατά την αρχαιότητα, εντοπίζεται στην πεποίθηση, που έχουν διαμορφώσει πολλοί μελετητές του Τροφωνίου ότι οι πηγές της Λήθης και Μνημοσύνης, είναι οι πηγές της Έρκυνας (άποψη αβάσιμη…)
Ο Περιηγητής, στην αρχή κιόλας της περιγραφής, διηγείται λεπτομερώς με ποιο τρόπο, κατά τον αιτιολογικό μύθο, δημιουργήθηκε ο ποταμός και η επωνυμία του. Αν οι μυθικές πηγές ήταν εκείνες της Έρκυνας, ο Παυσανίας ασφαλώς και θα το σημείωνε.
Αντίθετα όμως, όταν η περιγραφή φθάνει στο στάδιο της επίσκεψης των πηγών, στην θέση των πηγών, γίνεται άκρως διαφωτιστικός: «πρώτα μεν εν τη νυκτί αυτόν άγουσιν επί τον ποταμόν την Έρκυνα, αγαγόντες δε ελαίω χρίουσι και λουούσι δύο παίδες ους Ερμάς επονομάζουσι…το εντεύθεν υπό των ιερέων ουκ αυτίκα επί το μαντείον επί δε ύδατος πηγάς άγεται…»
Πρώτα λοιπόν οδηγούν εκείνον, που πρόκειται να επισκεφτεί τον Τροφώνιο, στο ποτάμι, το διευκρινίζει ονομαστικά (στην Έρκυνα). Στη συνέχεια, όχι αμέσως στο μαντείο, αλλά άγεται επί ύδατος πηγάς. Είναι φανερό ότι ο επισκέπτης οδηγείται σε κάποιες πηγές νερού και όχι βεβαίως στις πηγές της Έρκυνας, όπως πολλοί έχουν αυτή την αντίληψη. Άλλες λοιπόν οι πηγές της Έρκυνας και άλλες οι πηγές της Λήθης και Μνημοσύνης.
Και αφού θίγεται το θέμα της θέσης των πηγών, κρίνω ότι είναι ενδιαφέρον να υπομνησθεί εδώ η άποψη του κ. Βαλλά, ο οποίος έχει προτείνει ότι η περίφημη δίδυμη πηγή, είναι εώς σήμερα ζωντανή και ρέει λίγο πριν το γραφικό ξωκλήσι του Άη Γιάννη, που βρίσκεται στα δυτικά της Λειβαδιάς στο χωματόδρομο προς τη Σούρπη. Η πρόταση δε χαρακτηρίζεται άστοχη και αυθαίρετη, αν ληφθούν υπόψη:
i. Ο Παυσανίας καταθέτει ότι «το εντεύθεν ουκ αυτίκα επί το μαντείον επί δε ύδατος πηγάς άγεται…» Ουκ αυτίκα. Ο προσδιορισμός αυτός είναι σαφώς γεωγραφικός, γεωμετρικός, είναι αυτό που καλείται στη γραμματολογία, επίρρημα τοπικό. Σημαίνει όχι κατ’ ευθείαν. Σημαίνει ότι μετά το λουτρό στην Έρκυνα και ανεξάρτητα αν το μαντείο βρίσκεται, όπου βρίσκεται, είτε στο λόφο του κάστρου είτε στο λόφο «Προφήτης Ηλίας», θα φτάσουμε και εκεί, ο επισκέπτης λοξοδρομεί από τη νοητή ευθεία. Από μια νοητή ευθεία, που συνδέει το ποτάμι και το μαντείο. Εκείνοι λοιπόν, που υποστηρίζουν ότι το άδυτο βρίσκεται «κάπου κοντά στις πηγές της Έρκυνας» ή έστω «πάνω στο λόφο του κάστρου», οφείλουν να δείξουν όχι μόνο μια μαρτυρημένη λοξοδρόμηση, αλλά το σπουδαιότερο, ζωντανές πηγές νερού. Όμως τέτοια απόδειξη, τέτοιο φαινόμενο απουσιάζει. Πηγές από το ποτάμι έως την κορυφή του κάστρου δεν υπάρχουν. Αλλά ούτε παράκαμψη από μια νοητή ευθεία είναι δυνατόν να γίνει, ικανή μάλιστα, ώστε να μνημονευτεί ιδιαίτερα.
ii. Ένα νερό δεν «χάνεται» έτσι εύκολα. Αλλάζει ίσως σημείο εκροής, αλλά δεν εξαφανίζεται. Νερό και πηγές λοιπόν υπάρχουν.
iii. Βαδίζοντας από το ποτάμι στην κορυφή του όρους «Προφήτη Ηλία», όπου ο κ. Βαλλάς υποστηρίζει πως έχει αποκαλύψει το μαντείο, η παράκαμψη προς τις πηγές, μια παράκαμψη προς το χωματόδρομο της Σούρπης γίνεται αντιληπτή, υπολογίσιμη και έτσι δικαίως αναφερόμενη.
iv. Παρατηρείται ότι η αλλαγή της κατεύθυνσης γίνεται προς τα αριστερά. ΑΡΙΣΤΕΡΑ. Εδώ παρουσιάζεται μια λεπτομέρεια, που έχει πολύ ενδιαφέρον: βρέθηκαν μέσα σε τάφους μερικά χρυσά ελάσματα-πινακίδες- που δίνουν οδηγίες χρήσιμες, στο μεγάλο και μακρύ ταξίδι της ψυχής του νεκρού προς τον Άδη. Μια από τις πινακίδες, που προέρχεται από τάφο της Πετέλειας στη Ν. Ιταλία, παρουσιάζει ζωηρό ενδιαφέρον, αφού σχετίζεται άμεσα με τις πηγές του αληθινού Άδη, που έχουν τα ίδια ονόματα με τις πηγές της Λειβαδιάς «ετρήσεις δ’ αϊδαο δομών επ’ αριστερά κρήνην παρ’ δ’ αυτήν λευκήν αστηκυίαν κυπάρισσον, ταύτης της κρίνης (της Λήθης) μηδέ σχεδόν εμπελάσειας, ευρήσεις δευτέραν Μνημοσύνης από λίμνης ψυχρόν ύδωρ προρρέον…» θα βρεις στου Άδη τα παλάτια προς τ’ αριστερά μια βρύση, δίπλα σ’ ένα άσπρο κυπαρίσσι, σ’ αυτή τη βρύση ούτε να πλησιάσεις. (Είναι η πηγή της Λήθης). Θα βρεις μια δεύτερη βρύση, της Μνημοσύνης, που τρέχει ψυχρό δροσερό νερό (ψυχρό νερό, από το οποίο τόσο έχει ανάγκη η ψυχή των νεκρών). Θα νόμιζε κανείς ότι το χρυσό έλασμα περιγράφει την τοποθεσία του Ιερού του Τροφωνίου. Και μάλιστα σε κάποια στιγμή η παρεξήγηση αυτή έγινε. Το συγκεκριμένο έλασμα από την Πετέλεια νομίσθηκε ανάθημα από το Μαντείο του Τροφωνείου.
Άλλο στοιχείο, ένα πέμπτο στοιχείο, ο λόφος «Προφήτης Ηλίας» φέρει και εμφανώς τα περιγραφικά εξωτερικά χαρακτηριστικά του Άδη. Ο δρόμος προς τα εκεί είναι ένας πραγματικός ασφόδελος λειμών Αΐδου.
Ο λόφος είναι κατάφυτος από ασφοδέλους –τα κοινός λεγόμενα σπερδούκλια.
Και κάτι ακόμα επιβαρυντικό. Στην περιοχή γύρω από το ξωκλήσι Αϊ Γιάννη υπάρχουν άφθονα όστρακα, όστρακα όλων των περιόδων ακόμα και μυκηναϊκά, γεγονός που καθιστά τον ευρύτερο χώρο σημαντικό.
Και για να περάσω στην καρδιά του προβλήματος, στην καρδιά των παρεξηγήσεων και παρερμηνειών, επιτρέψτε μου να παραθέσω ένα ακόμη απόσπασμα του Παυσανία. Ένα μικρό, ξεκομμένο από τα υπόλοιπα μνημεία σύνολο, αναφέρεται ότι βρίσκεται σε πολύ στενή συνάρτηση. «αναβάσι δε επί το μαντείον και αυτόθεν ιούσιν εις το πρόσσω του όρους. Κόρης εστί καλουμένη Θήρα και Διός Βασιλέως ναός. Τούτον μεν δη, δια το μέγεθος η και των πολέμων το αλλεπάλληλον αφείκασιν ημίεργον…». Εξακριβώνεται, λοιπόν ο τάφος, το μαντείο του ήρωα, ο ναός και τέλος η παρουσία του Πλούτωνα και της Περσεφόνης. Ένα μνημείο, που σηματοδοτεί την είσοδο του Άδη, όπως σε όλα τα μεγάλα αρχαιοελληνικά Θρησκευτικά Κέντρα. Η θήρα της κόρης, η αρπαγή της Περσεφόνης από τον Αϊδωνέα. Εάν σ’ αυτό το σύμπλεγμα των μνημείων πάνω στο λόφο «Προφήτης Ηλίας» προστεθεί και η αφοπλιστική μαρτυρία του Πολυδεύκη, το τοπίο γίνεται απολύτως λαμπρό και αειφανές.
Σύμφωνα λοιπόν με το «Ονομαστικόν» του Πολυδεύκη «το δε παν χωρίον μαντείον και χρηστήριον και ανάκτορον». Όλος ο χώρος του μαντείου είναι και χρηστήριο και ανάκτορο.
Στο σημείο αυτό θα ήθελα να επισημάνω πως υπάρχουν ακόμη ερευνητές, που εξακολουθούν να αμφισβητούν τη θέση του μαντείου. Αυτό και μόνο το στοιχείο, που προαναφέρθηκε, από μόνο του θα ήταν αρκετό για να καταδείξει πόσο κοντά στον ναό ήταν το άδυτο. Πόσο κοντά στο ναό ήταν το μαντείο. Ακόμα και αν έλλειπε οποιαδήποτε πληροφορία σχετική με την τοποθεσία του μαντείου, η παρουσία του μεγάλου Ναού σηματοδοτεί ευκρινώς τη θέση του. Εξάλλου είναι γνωστό κάτι, που δικαιολογεί πλήρως την ορθότητα αυτής της άποψης.
Κατά την περίοδο της κατασκευής του Ναού του Διός η μνημειακή αρχιτεκτονική έχει ως αρχή να ενσωματώνει προγενέστερες κατασκευές, που λειτουργούν στη συνέχεια ως ένα ενιαίο σύνολο. Αμεσότερα ενδιαφέρει το χρηστήριο, όπου διαδραματίζεται η καθ’ αυτό μαντεία-χρησμοδοσία. Εκτός λοιπόν από την πλέον γνωστή περίπτωση του Δελφικού Αδύτου, το ίδιο φαινόμενο έχει εξακριβωθεί στη Δωδώνη, στην Πέργαμο, στην Κλάρο και στα Δίδυμα, όπου από την αρχή της Ελληνιστικής περιόδου, τα σημαντικότερα, τουλάχιστο τα σημαντικότερα, πρότυπα στοιχεία του κάθε θρησκευτικού κέντρου περικλείονται μέσα σε μεγάλους σηκούς ή περιστύλια-περιβόλους προσαρμοσμένα σε μνημειώδεις, όπως αναφέρθηκε, αρχιτεκτονικές κατασκευές.
Συνήθως το χρηστήριο, το μαντείο είναι στενά δεμένο μ’ ένα επώνυμο τάφο. Στους Δελφούς, για παράδειγμα, υπήρχε η παράδοση πως στα θεμέλια του ναού του Απόλλωνα βρισκόταν ο τάφος του Διονύσου. Στην περίπτωση της Λειβαδιάς, ο τάφος του Τροφωνίου, το μαντείο, δεν ενσωματώθηκε απευθείας μέσα στο ναό, αλλά απλώς μέσα σ’ ένα μεγάλο περίβολο, που περιέκλειε όλα τα μνημεία της κορυφής του λόφου «Προφήτης Ηλίας». Το μαντείο του Τροφώνιου, λόγω του αυτοτελούς Δρώμενου, δηλαδή της περίφημης Κατάβασης, διατήρησε μια ημιανεξάρτητη θέση από το ναό, αλλά πάντως πολύ κοντά σε αυτόν και βεβαίως μέσα στο μεγάλο περίβολο. Έτσι νομίζω κατανοητό ότι θα ήταν ανεδαφικό να πραγματοποιείται μία Κατάβαση στον Άδη μέσα στο σηκό του ναού του Διός Βασιλέως.
Ωστόσο στο σηκό του ναού γινόταν το αμέσως επόμενο βήμα.
«Τον αναβάντα παρά του Τροφωνίου οι ιερείς καθίζουσι επί θρόνου Μνημοσύνης καλούμενον». Το κείμενο μας πληροφορεί πως ο θρόνος ήταν κοντά στο Άδυτο. «Κείται ου πορρώ του Αδύτου». Το γεγονός δεν εμπόδισε μερικούς να έχουν μια εικόνα ενός μαντείου και μιας καρέκλας κάπου στο ύπαιθρο. Θεωρώ πως θα ήταν καθαρή απερισκεψία να αναζητηθεί ένας θρόνος όχι απλώς μακριά, αλλά οπουδήποτε αλλού, εκτός από το εσωτερικό του μεγάλου ναού του Διός Βασιλέως. Δεν θα πρέπει ούτε στιγμή να διαφεύγει πως ο μεγάλος ναός φέρει Αψίδα. Αυτή η Αψίδα ασφαλώς δεν έχει περιορισμένο αρχιτεκτονικό διάκοσμο. Δεν είναι διακοσμητικό στοιχείο του ναού, αλλά απεναντίας είναι στενά δεμένη με το Δρώμενο. Στο προκείμενο στάδιο με το θρόνο. Είναι στενά δεμένη με το στάδιο που είναι ήδη γνωστό και ονομάζεται Θρόνωσις-Ενθρόνισις. Μια τέτοια πράξη δεν μπορεί παρά αναμφισβήτητα να συμβαίνει μέσα στο ναό, που επιμαρτυρείται και επιβεβαιώνεται από την ίδια την επωνυμία του. Είναι ο ναός του Διός Βασιλέως. Η μνημειακή αρχιτεκτονική στη Λειβαδιά γίνεται και ευδιάκριτη και εύγλωττη. Δυστυχώς για ορισμένους το τοπίο εξακολουθεί να παραμένει ομιχλώδες.
Μια από τις μεγαλύτερες πλάνες παρερμηνείας διαπιστώνεται στην αντίληψη, που έχουν μερικοί, σχετικά με την περίφημη Οπή στο μαντείο του Τροφώνιου. Όλα όμως τα δεδομένα πιστοποιούν πως η Οπή στο δάπεδο δεν είναι παρά η οστεοθήκη του τάφου. Άλλωστε αυτό διευκρινίστηκε στο προηγούμενο Συμπόσιο. Στο κείμενο του Παυσανία –όπως και σε όλα τα άλλα σχετικά κείμενα-πουθενά δεν αναφέρεται πρόσβαση σε κάποιον άλλο χώρο. Προσωπικά δεν μπορώ να καταλάβω γιατί θα έπρεπε ο τάφος, το μνήμα, το μαντείο του Τροφώνιου να έχει μια πανελλήνια, αλλά και παγκόσμια αποκλειστικότητα, την ύπαρξη δηλαδή ενός χώρου κάτω απ’ τον καθ’ αυτό τάφο. Οι επιστήμονες και τουλάχιστον αυτοί, θα όφειλαν να γνωρίζουν την μεγάλη απογοήτευση, που έλαβε χώρα κατά την ανασκαφή του ναού του Απόλλωνα στους Δελφούς. Εκεί που ο Διόδωρος ο Σικελιώτης και ο Στράβων είχαν τόσο πολύ εξάψει τη φαντασία των Γάλλων αρχαιολόγων, οι οποίοι έμειναν κυριολεκτικά άφωνοι, όταν στο Άδυτο του ναού του Απόλλωνα αντί για βάραθρο και μυστηριώδεις αναθυμιάσεις, δεν πιστοποίησαν παρά μια ταπεινή σχισμή.
Με τα λίγα στοιχεία, που προηγήθηκαν, ήδη κατανοήθηκε ένα είδος σημασίας, που περιβάλλει το Τροφώνιο. Ωστόσο η σπουδαιότερη ίσως σημασία του Ιερού με διαχρονικό μάλιστα παρόν, εντοπίζεται στο ακόλουθο τελευταίο στοιχείο. Ο ναός του Διός Βασιλέως περιγράφεται ως ημίεργος-ημιτελής. Πιθανότατα εννοείται πως δεν έχει στέγη. Το φαινόμενο φέρνει στο προσκήνιο δυο τουλάχιστον Ελληνιστικούς ίδιους ναούς, στα μαντικά κέντρα του Διδυμαίου Απόλλωνα στην χώρα της Μιλήτου και του Κλαρίου Απόλλωνα στην Κολοφώνα. Ο ένας μάλιστα έχει Αψίδες και Θρόνο. Ενδιαφέρον όμως παρουσιάζει το γεγονός ότι ήταν ακαλυφείς, στερούνταν δηλαδή στέγης. Αυτός λοιπόν ο τύπος ναού, χωρίς στέγη, και πάνω στην κορυφή ενός λόφου διαπιστώνεται ότι διεκπεραιώνει την αποστολή του με τρόπο ιδανικό, όσο και προσήκοντα στο Δρώμενο. Η Λειβαδιά είχε την αποκλειστικότητα σε όλο τον Ελλαδικό κόσμο να εορτάζει μια σπανιότατη γιορτή που λεγόταν Λυχνοκαϊα. Ήταν εορτή νυκτέλιος. Κατά τη διάρκεια μιας ιδιαίτερης νύκτας έκαιγαν λύχνους. Λάμβανε χώρα, αν καλώς ερμηνεύω, κάτω από τον ήλιο της νύκτας νυκτέλιος. Εορτάζονται δε μια μόνο φορά το χρόνο κατά τη διάρκεια μιας συγκεκριμένης νύκτας, που είχε πανσέληνο. Επιμαρτυρείται πως ένα ιδιαίτερο Φως διαχεόταν κατά την νυκτερινή αυτή γιορτή «Φως έλαχεν και τιμήν η νυξ αύτη». Κατά συνέπεια ο ασκεπής, ο ακαλυφής, ο ακάλυπτος ναός, λειτουργεί με τον πλέον ιδεώδη τρόπο, έτσι ώστε να δέχεται, άλλα και να εκπέμπει αυτό το μυστηριώδες φως. Μυστηριώδες, γιατί είναι προϊόν μυστηριακής τελετουργίας.
Οφείλω να τονίσω, να ομολογήσω, πως η ερμηνεία, που παραθέτω, έχει υποθετικό χαρακτήρα. Αλλά η υπόθεση σχεδόν επιβεβαιώνεται και από την περίπτωση του περίφημου Τελεστηρίου της Ελευσίνας. Εκεί συμβαίνει ένα παράλληλο9 μυητικό Δρώμενο. Οι αρχαιολόγοι, που μελέτησαν το Τελεστήριο, έχουν βάσιμους λόγους να πιστεύουν ότι η οροφή του, η στέγη του ήταν συρόμενη. Ο Σοφοκλής επίσης αναφέρει στο Φιλοκτήτη έναν ακαλυφή σηκό, που φυλάσσεται από ένα κρύφιο φίδι. Έτσι η τελετουργία στους ακαλυφείς ναούς δείχνει ή πράγματι διαδραματίζεται υπό την επήρεια του έναστρου ουρανού και εκείνου, που με κάποια ποιητική έκφραση ονομάζουμε σήμερα Ήλιο του Μεσονυκτίου. Ένα ίδιο παράλληλο θα πρέπει να αναζητηθεί και στην κορυφή ενός άλλου Ιερού Όρους. Στον επονομαζόμενο Ιερό Βράχο των Αθηνών. Ένα ίδιο Δρώμενο πρέπει να συμβαίνει και μέσα στο Ερέχθειον.
Μέσα στο Ερέχθειον, ως γνωστόν, βρισκόταν ο τάφος- μαντείο του προστάτη των Αθηναίων Εριχθόνιου. Τροφώνιος-Εριχθόνιος έννοιες σχεδόν ταυτόσημες. Οι αρχαίοι Αθηναίοι γιόρταζαν στην περιοχή του Ιερού Βράχου μια ολονύκτια - παρεμφερή με τη Λυχνοκαϊα – εορτή με δαυλούς και λύχνους, που ονόμαζαν Παννυχίδα. Η ταυτότητα λοιπόν του Ερέχθειου ως ομοίου τύπου χθονίου οικοδομήματος, συμπεραίνεται και από τα μεγάλα διαστήματα, που παρουσιάζουν οι κίονες του στυλοβάτη της δυτικής πλευράς. Ο καθηγητής Κοντολέων, που μελέτησε το Ερέχθειον, εκφράζει την απορία του γι το μεγάλο διάστημα μεταξύ των ανοιγμάτων πάνω στο στυλοβάτη.
Ωστόσο ο χρόνος είναι περιορισμένος. Η διαχρονική σημασία του Μαντείου του Τροφωνίου κορυφώνεται ως εξής: Το κυρίως Δρώμενο στο ενιαίο σύνολο δράσης, δηλαδή στο μαντείο και στον εφαπτόμενο με το μαντείο μεγάλο ναό –είναι ένα στίγμα μιας τελετουργίας, που συνεχώς επαναλαμβάνεται και διαιωνίζεται ως σήμερα στο σύγχρονο θρησκευτικό Τυπικό.
(ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ)
Η σειρά των εργασιών που παρατίθεται με την ονομασία "Για να γνωρίσουμε το Τροφώνιο'', είναι του ερευνητή και συγγραφέα Βαλλά Στάθη, οπού από την δεκαετία το 60(!) άκοπα και άδολα, ασχολείται με το Μαντείο του Τροφωνίου που βρίσκεται στην προσφιλή του πατρίδα Λειβαδιά.
Ηράκλειτος
Χαβουτσάς Βλάσης
4/Μαρτίου/2012 "ΔΗΜΟΘΟΙΝΙΑ" http://www.fourakis-kea.com/forum/viewtopic.php?f=12&t=5275&start=20
Στο σημείο αυτό, κρίνεται απαραίτητη η παράθεση του κείμενου του Παυσανία από τα Βοιωτικά,
όπου υπάρχει εκτενής αναφορά στην Λειβαδιά και το Τροφώνιο Μαντείο.
ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ ΒΟΙΩΤΙΚΑ
«…τὰ μὲν δὴ πρὸς τῶν ὀρῶν Φωκεῖς ὑπεροικοῦσιν Ὀρχομενίων, ἐν δὲ τῷ πεδίῳ Λεβάδειά ἐστιν αὐτοῖς ὅμορος. αὕτη τὸ μὲν ἐξ ἀρχῆς ᾠκεῖτο ἐπὶ μετεώρου καὶ ὠνομάζετο Μίδεια ἀπὸ τῆς Ἀσπληδόνος μητρός: Λεβάδου δὲ ἐξ Ἀθηνῶν ἐς αὐτὴν ἀφικομένου κατέβησάν τε ἐς τὸ χθαμαλὸν οἱ ἄνθρωποι καὶ ἐκλήθη Λεβάδεια ἡ πόλις ἀπ' αὐτοῦ. πατέρα δὲ τοῦ Λεβάδου, καὶ καθ' ἥντινα αἰτίαν ἦλθεν, οὐκ ἴσασιν ἄλλο ἢ γυναῖκα εἶναι Λεβάδου Λαονίκην. [2] κεκόσμηται μὲν δὴ τὰ ἄλλα σφίσιν ἡ πόλις ὁμοίως τοῖς Ἑλλήνων μάλιστα εὐδαίμοσι, διείργει δὲ ἀπ' αὐτῆς τὸ ἄλσος τοῦ Τροφωνίου ποταμός Ἕρκυνα. φασὶ δ' ἐνταῦθα Ἕρκυναν ὁμοῦ Κόρῃ τῇ Δήμητρος παίζουσαν καὶ ἔχουσαν χῆνα ἀφεῖναι τοῦτον ἄκουσαν: ἐς δὲ ἄντρον κοῖλον ἐσπτάντος καὶ ὑπὸ λίθον ἀποκρύψαντος αὑτὸν ἐσελθοῦσα ἡ Κόρη λαμβάνει τὸν ὄρνιθα ὑπὸ τῷ λίθῳ κατακείμενον: ῥυῆναί τε δὴ τὸ ὕδωρ ὅθεν ἀνείλετο ἡ Κόρη τὸν λίθον καὶ ὀνομασθῆναι τὸν ποταμὸν ἐπὶ τούτῳ λέγουσιν Ἕρκυναν. [3] καὶ ἔστι μὲν πρὸς τῇ ὄχθῃ τοῦ ποταμοῦ ναὸς Ἑρκύνης, ἐν δὲ αὐτῷ παρθένος χῆνα ἔχουσα ἐν ταῖς χερσίν: εἰσὶ δὲ ἐν τῷ σπηλαίῳ τοῦ ποταμοῦ τε αἱ πηγαὶ καὶ ἀγάλματα ὀρθά, περιειλιγμένοι δέ εἰσιν αὐτῶν τοῖς σκήπτροις δράκοντες. ταῦτα εἰκάσαι μὲν ἄν τις Ἀσκληπιοῦ τε εἶναι καὶ Ὑγείας, εἶεν δ' ἂν Τροφώνιος καὶ Ἕρκυνα, ἐπεὶ μηδὲ τοὺς δράκοντας Ἀσκληπιοῦ μᾶλλον ἢ καὶ Τροφωνίου νομίζουσιν ἱεροὺς εἶναι. ἐπὶ δὲ τῷ ποταμῷ μνῆμά ἐστιν Ἀρκεσιλάου: Λήϊτον δὲ ἀνακομίσαι <φασὶ> τοῦ Ἀρκεσιλάου τὰ ὀστᾶ ἐκ Τροίας. [4] τὰ δὲ ἐπιφανέστατα ἐν τῷ ἄλσει Τροφωνίου ναὸς καὶ ἄγαλμά ἐστιν, Ἀσκληπιῷ καὶ τοῦτο εἰκασμένον: Πραξιτέλης δὲ ἐποίησε τὸ ἄγαλμα. ἔστι δὲ καὶ Δήμητρος ἱερὸν ἐπίκλησιν Εὐρώπης καὶ Ζεὺς Ὑέτιος ἐν ὑπαίθρῳ. ἀναβᾶσι δὲ ἐπὶ τὸ μαντεῖον καὶ αὐτόθεν ἰοῦσιν ἐς τὸ πρόσω τοῦ ὄρους, Κόρης ἐστὶ καλουμένη θήρα καὶ Διὸς Βασιλέως ναός. τοῦτον μὲν δὴ διὰ τὸ μέγεθος ἢ καὶ τῶν πολέμων τὸ ἀλλεπάλληλον ἀφείκασιν ἡμίεργον: ἐν δὲ ἑτέρῳ ναῷ Κρόνου καὶ Ἥρας καὶ Διός ἐστιν ἀγάλματα. ἔστι δὲ καὶ Ἀπόλλωνος ἱερόν.
[5] κατὰ δὲ τὸ μαντεῖον τοιάδε γίνεται. ἐπειδὰν ἀνδρὶ ἐς τοῦ Τροφωνίου κατιέναι δόξῃ, πρῶτα μὲν τεταγμένων ἡμερῶν δίαιταν ἐν οἰκήματι ἔχει, τὸ δὲ οἴκημα Δαίμονός τε ἀγαθοῦ καὶ Τύχης ἱερόν ἐστιν ἀγαθῆς: διαιτώμενος δὲ ἐνταῦθα τά τε ἄλλα καθαρεύει καὶ λουτρῶν εἴργεται θερμῶν, τὸ δὲ λουτρὸν ὁ ποταμός ἐστιν ἡ Ἕρκυνα: καί οἱ καὶ κρέα ἄφθονά ἐστιν ἀπὸ τῶν θυσιῶν, θύει γὰρ δὴ ὁ κατιὼν αὐτῷ τε τῷ Τροφωνίῳ καὶ τοῦ Τροφωνίου τοῖς παισί, πρὸς δὲ Ἀπόλλωνί τε καὶ Κρόνῳ καὶ Διὶ ἐπίκλησιν Βασιλεῖ καὶ Ἥρᾳ τε Ἡνιόχῃ καὶ Δήμητρι ἣν ἐπονομάζοντες Εὐρώπην τοῦ Τροφωνίου φασὶν εἶναι τροφόν. [6] καθ' ἑκάστην δὲ τῶν θυσιῶν ἀνὴρ μάντις παρὼν ἐς τοῦ ἱερείου τὰ σπλάγχνα ἐνορᾷ, ἐνιδὼν δὲ προθεσπίζει τῷ κατιόντι εἰ δὴ αὐτὸν εὐμενὴς ὁ Τροφώνιος καὶ ἵλεως δέξεται. τῶν μὲν δὴ ἄλλων ἱερείων τὰ σπλάγχνα οὐχ ὁμοίως δηλοῖ τοῦ Τροφωνίου τὴν γνώμην: ἐν δὲ νυκτὶ ᾗ κάτεισιν ἕκαστος, ἐν ταύτῃ κριὸν θύουσιν ἐς βόθρον, ἐπικαλούμενοι τὸν Ἀγαμήδην. θυμάτων δὲ τῶν πρότερον πεφηνότων αἰσίων λόγος ἐστὶν οὐδείς, εἰ μὴ καὶ τοῦδε τοῦ κριοῦ τὰ σπλάγχνα τὸ αὐτὸ θέλοι λέγειν: ὁμολογούντων δὲ καὶ τούτων, τότε ἕκαστος ἤδη κάτεισιν εὔελπις, κάτεισι δὲ οὕτω. [7] πρῶτα μὲν ἐν τῇ νυκτὶ αὐτὸν ἄγουσιν ἐπὶ τὸν ποταμὸν τὴν Ἕρκυναν, ἀγαγόντες δὲ ἐλαίῳ χρίουσι καὶ λούουσι δύο παῖδες τῶν ἀστῶν ἔτη τρία που καὶ δέκα γεγονότες, οὓς Ἑρμᾶς ἐπονομάζουσιν: οὗτοι τὸν καταβαίνοντά εἰσιν οἱ λούοντες καὶ ὁπόσα χρὴ διακονούμενοι ἅτε παῖδες. τὸ ἐντεῦθεν ὑπὸ τῶν ἱερέων οὐκ αὐτίκα ἐπὶ τὸ μαντεῖον, ἐπὶ δὲ ὕδατος πηγὰς ἄγεται: αἱ δὲ ἐγγύτατά εἰσιν ἀλλήλων. [8] ἐνταῦθα δὴ χρὴ πιεῖν αὐτὸν Λήθης τε ὕδωρ καλούμενον, ἵνα λήθη γένηταί οἱ πάντων ἃ τέως ἐφρόντιζε, καὶ ἐπὶ τῷδε ἄλλο αὖθις ὕδωρ πίνειν Μνημοσύνης: ἀπὸ τούτου τε μνημονεύει τὰ ὀφθέντα οἱ καταβάντι. θεασάμενος δὲ ἄγαλμα ὃ ποιῆσαι Δαίδαλόν φασιν--ὑπὸ δὲ τῶν ἱερέων οὐκ ἐπιδείκνυται πλὴν ὅσοι παρὰ τὸν Τροφώνιον μέλλουσιν ἔρχεσθαι-- τοῦτο τὸ ἄγαλμα ἰδὼν καὶ θεραπεύσας τε καὶ εὐξάμενος ἔρχεται πρὸς τὸ μαντεῖον, χιτῶνα ἐνδεδυκὼς λινοῦν καὶ ταινίαις τὸν χιτῶνα ἐπιζωσθεὶς καὶ ὑποδησάμενος ἐπιχωρίας κρηπῖδας. [9] ἔστι δὲ τὸ μαντεῖον ὑπὲρ τὸ ἄλσος ἐπὶ τοῦ ὄρους. κρηπὶς μὲν ἐν κύκλῳ περιβέβληται λίθου λευκοῦ, περίοδος δὲ τῆς κρηπῖδος κατὰ ἅλων τὴν ἐλαχίστην ἐστίν, ὕψος δὲ ἀποδέουσα δύο εἶναι πήχεις: ἐφεστήκασι δὲ ἐπὶ τῇ κρηπῖδι ὀβελοὶ καὶ αὐτοὶ χαλκοῖ καὶ αἱ συνέχουσαι σφᾶς ζῶναι, διὰ δὲ αὐτῶν θύραι πεποίηνται. τοῦ περιβόλου δὲ ἐντὸς χάσμα γῆς ἐστιν οὐκ αὐτόματον ἀλλὰ σὺν τέχνῃ καὶ ἁρμονίᾳ πρὸς τὸ ἀκριβέστατον ᾠκοδομημένον. [10] τοῦ δὲ οἰκοδομήματος τούτου τὸ σχῆμα εἴκασται κριβάνῳ: τὸ δὲ εὖρος ἡ διάμετρος αὐτοῦ τέσσαρας παρέχοιτο ἂν ὡς εἰκάσαι πήχεις: βάθος δὲ τοῦ οἰκοδομήματος, οὐκ ἂν οὐδὲ τοῦτο εἰκάζοι τις ἐς πλέον ὀκτὼ καθήκειν πηχῶν. κατάβασις δὲ οὐκ ἔστι πεποιημένη σφίσιν ἐς τὸ ἔδαφος: ἐπειδὰν δὲ ἀνὴρ ἔρχηται παρὰ τὸν Τροφώνιον, κλίμακα αὐτῷ κομίζουσι στενὴν καὶ ἐλαφράν. καταβάντι δέ ἐστιν ὀπὴ μεταξὺ τοῦ τε ἐδάφους καὶ τοῦ οἰκοδομήματος: σπιθαμῶν τὸ εὖρος δύο, τὸ δὲ ὕψος ἐφαίνετο εἶναι σπιθαμῆς. [11] ὁ οὖν κατιὼν κατακλίνας ἑαυτὸν ἐς τὸ ἔδαφος ἔχων μάζας μεμαγμένας μέλιτι προεμβάλλει τε ἐς τὴν ὀπὴν τοὺς πόδας καὶ αὐτὸς ἐπιχωρεῖ, τὰ γόνατά οἱ τῆς ὀπῆς ἐντὸς γενέσθαι προθυμούμενος: τὸ δὲ λοιπὸν σῶμα αὐτίκα ἐφειλκύσθη τε καὶ τοῖς γόνασιν ἐπέδραμεν, ὥσπερ ποταμῶν ὁ μέγιστος καὶ ὠκύτατος συνδεθέντα ὑπὸ δίνης ἀποκρύψειεν <ἂν> ἄνθρωπον. τὸ δὲ ἐντεῦθεν τοῖς ἐντὸς τοῦ ἀδύτου γενομένοις οὐχ εἷς οὐδὲ ὁ αὐτὸς τρόπος ἐστὶν ὅτῳ διδάσκονται τὰ μέλλοντα, ἀλλά πού τις καὶ εἶδε καὶ ἄλλος ἤκουσεν. ἀναστρέψαι δὲ ὀπίσω τοῖς καταβᾶσι διὰ στομίου τε ἔστι τοῦ αὐτοῦ καὶ προεκθεόντων σφίσι τῶν ποδῶν. [12] ἀποθανεῖν δὲ οὐδένα τῶν καταβάντων λέγουσιν ὅτι μὴ μόνον τῶν Δημητρίου τινὰ δορυφόρων: τοῦτον δὲ οὔτε ποιῆσαι περὶ τὸ ἱερόν φασιν οὐδὲν τῶν νενομισμένων οὔτε χρησόμενον τῷ θεῷ καταβῆναι, χρυσὸν δὲ καὶ ἄργυρον ἐκκομιεῖν ἐλπίσαντα ἐκ τοῦ ἀδύτου. λέγεται δὲ καὶ τούτου τὸν νεκρὸν ἑτέρωθι ἀναφανῆναι καὶ οὐ κατὰ στόμα ἐκβληθῆναι τὸ ἱερόν. ἐς μὲν δὴ τὸν ἄνθρωπον λεγομένων καὶ ἄλλων εἴρηταί μοι τὰ ἀξιολογώτατα: [13] τὸν δὲ ἀναβάντα παρὰ τοῦ Τροφωνίου παραλαβόντες αὖθις οἱ ἱερεῖς καθίζουσιν ἐπὶ θρόνον Μνημοσύνης μὲν καλούμενον, κεῖται δὲ οὐ πόῤῥω τοῦ ἀδύτου, καθεσθέντα δὲ ἐνταῦθα ἀνερωτῶσιν ὁπόσα εἶδέ τε καὶ ἐπύθετο: μαθόντες δὲ ἐπιτρέπουσιν αὐτὸν ἤδη τοῖς προσήκουσιν. οἱ δὲ ἐς τὸ οἴκημα, ἔνθα καὶ πρότερον διῃτᾶτο παρά τε Τύχῃ καὶ Δαίμονι ἀγαθοῖς, ἐς τοῦτο ἀράμενοι κομίζουσι κάτοχόν τε ἔτι τῷ δείματι καὶ ἀγνῶτα ὁμοίως αὑτοῦ τε καὶ τῶν πέλας. ὕστερον μέντοι τά τε ἄλλα οὐδέν τι φρονήσει μεῖον ἢ πρότερον καὶ γέλως ἐπάνεισίν οἱ. [14] γράφω δὲ οὐκ ἀκοὴν ἀλλὰ ἑτέρους τε ἰδὼν καὶ αὐτὸς τῷ Τροφωνίῳ χρησάμενος. τοὺς δὲ ἐς τοῦ Τροφωνίου κατελθόντας, ἀνάγκη σφᾶς, ὁπόσα ἤκουσεν ἕκαστος ἢ εἶδεν, ἀναθεῖναι γεγραμμένα ἐν πίνακι. λείπεται δ' ἔτι καὶ τοῦ Ἀριστομένους ἐνταῦθα ἡ ἀσπίς: τὰ δὲ ἐς αὐτὴν ὁποῖα ἐγένετο, ἐδήλωσα ἐν τοῖς προτέροις τοῦ λόγου.
XL. τὸ δὲ μαντεῖον οἱ Βοιωτοὶ τοῦτο οὐ πεπυσμένοι πρότερον ἐπ' αἰτίᾳ τοιᾷδε ἔγνωσαν. θεωροὺς ἀφ' ἑκάστης πόλεως ἄνδρας ἀποστέλλουσιν ἐς Δελφούς: οὐ γὰρ δή σφισιν ἔτος δεύτερον ὗεν ὁ θεός. τούτοις αἰτοῦσιν ἐπανόρθωμα τοῦ αὐχμοῦ προσέταξεν ἡ Πυθία παρὰ Τροφώνιον ἐς Λεβάδειαν ἐλθοῦσιν εὕρασθαι παρὰ ἐκείνου τὸ ἴαμα. [2] ὡς δὲ ἐς τὴν Λεβάδειαν ἐλθόντες οὐκ ἐδύναντο εὑρεῖν τὸ μαντεῖον, ἐνταῦθα τῶν ἐξ Ἀκραιφνίου πόλεως Σάων--οὗτος δὲ ἦν καὶ ἡλικίᾳ τῶν θεωρῶν πρεσβύτατος--εἶδεν ἑσμὸν μελισσῶν, <καὶ παρέστη οἱ,> ὅποι ποτ' ἂν ἀποτράπωνται, καὶ αὐτὸς ἕπεσθαι. αὐτίκα δὴ τὰς μελίσσας ἐς τοῦτο ἐσπετομένας ὁρᾷ τῆς γῆς, καὶ συνεσῆλθέ σφισιν ἐς τὸ μαντεῖον. τοῦτον τὸν Σάωνα καὶ τὴν ἱερουργίαν τὴν καθεστηκυῖαν, καὶ ὁπόσα περὶ τὸ χρηστήριον δρῶσιν ἄλλα, διδαχθῆναι παρὰ τοῦ Τροφωνίου φασίν.
[3] Δαιδάλου δὲ τῶν ἔργων δύο μὲν ταῦτά ἐστιν ἐν Βοιωτοῖς, Ἡρακλῆς τε ἐν Θήβαις καὶ παρὰ Λεβαδεῦσιν ὁ Τροφώνιος, τοσαῦτα δὲ ἕτερα ξόανα ἐν Κρήτῃ, Βριτόμαρτις ἐν Ὀλοῦντι καὶ Ἀθηνᾶ παρὰ Κνωσσίοις: παρὰ τούτοις δὲ καὶ ὁ τῆς Ἀριάδνης χορός, οὗ καὶ Ὅμηρος ἐν Ἰλιάδι μνήμην ἐποιήσατο, ἐπειργασμένος ἐστὶν ἐπὶ λευκοῦ λίθου. καὶ Δηλίοις Ἀφροδίτης ἐστὶν οὐ μέγα ξόανον, λελυμασμένον τὴν δεξιὰν χεῖρα ὑπὸ τοῦ χρόνου: κάτεισι δὲ ἀντὶ ποδῶν ἐς τετράγωνον σχῆμα. [4] πείθομαι τοῦτο Ἀριάδνην λαβεῖν παρὰ Δαιδάλου, καὶ ἡνίκα ἠκολούθησε τῷ Θησεῖ, τὸ ἄγαλμα ἐπεκομίζετο οἴκοθεν: ἀφαιρεθέντα δὲ αὐτῆς τὸν Θησέα οὕτω φασὶν οἱ Δήλιοι τὸ ξόανον τῆς θεοῦ ἀναθεῖναι τῷ Ἀπόλλωνι τῷ Δηλίῳ, ἵνα μὴ οἴκαδε ἐπαγόμενος ἐς ἀνάμνησίν τε Ἀριάδνης ἐφέλκηται καὶ ἀεὶ νέας ἐπὶ τῷ ἔρωτι εὑρίσκηται τὰς συμφοράς. πέρα δὲ οὐκ οἶδα ὑπόλοιπα ὄντα τῶν Δαιδάλου: τοῖς γὰρ ἀνατεθεῖσιν ὑπὸ Ἀργείων ἐς τὸ Ἡραῖον καὶ ἐς Γέλαν τὴν ἐν Σικελίᾳ κομισθεῖσιν ἐξ Ὀμφάκης, ἀφανισθῆναί σφισιν ὁ χρόνος καθέστηκεν αἴτιος…»
Νεοελληνική απόδοση
«…Προς το μέρος των βουνών, κατοικούν οι Φώκεις προς βορρά του Ορχομενού, εις δε την πεδιάδα συνορεύει με αυτούς η Λιβαδειά. Αυτή κατ’ αρχάς μεν ήταν κτισμένη επάνω σε μέρος υψηλό και ονομάζετε Μήδεια από την μητέρα του Ασπληδόνος όταν όμως ήλθε εις αυτούς από την Αθήνα ο Λέβαδος κατέβηκαν οι άνθρωποι στο χαμηλό μέρος και η πόλη ονομάστηκε Λεβάδεια. Ποιος ήταν ο πατέρας του Λέβαδου και για ποια αιτία είχε έρθει δεν ξέρουν. Αναφέρουν μόνο ότι η γυναίκα του Λέβαδου ήταν η Λαονίκη. Η πόλη είναι στολισμένη όμοιες με τις πλούσιες Ελληνικές πόλεις. Την χωρίζει από το ιερό δάσος του Τροφωνίου, ο ποταμός Έρκυνα. Λένε ότι εδώ η Ἕρκυνα έπαιζε μαζί με την Κόρη της Δήμητρας κρατώντας μια χήνα, αφήνοντας την χωρίς να το θέλει, και επειδή το πτηνό πέταξε μέσα σε μια σπηλιά και κρύφτηκε κάτω από μια πέτρα, η Κόρη ήρθε στην σπηλιά και έπιασε το πτηνό, το οποίο ήταν κάτω από την πέτρα, λένε ότι από το μέρος, από το οποίο η Κόρη σήκωσε την πέτρα, έτρεξε το νερό και ο ποταμός ονομάστηκε για αυτόν τον λόγο Ἕρκυνα. Πλησίον της όχθης του ποταμού υπάρχει ναός της Ερκύνης, και μέσα σε αυτόν παρθένα που κρατεί στα χέρια μια χήνα. Μέσα στο σπήλαιο είναι οι πηγές του ποταμού και αγάλματα όρθια με φίδια τυλιγμένα στα σκήπτρα τους. Τα αγάλματα αυτά θα έλεγε κανείς ότι είναι του Ασκληπιού και της Υγείας, είναι όμως πιθανόν να είναι ο Τροφώνιος και η Έρκυνα, αφού για τα φίδια δεν πιστεύουν ότι είναι ιερά περισσότερο του Ασκληπιού παρά του Τροφωνίου. Δίπλα στον ποταμό είναι το μνήμα του Αρκεσίλαου, και λένε ότι ο Λήιτος έφερε πίσω από την Τροία τα οστά του Αρκεσίλαου. Τα διασημότερα πράγματα στο άλσος [στη Λιβαδειά της Βοιωτίας] είναι ένας ναός και ένα άγαλμα του Τροφώνιου. Το άγαλμα, που φτιάχτηκε από τον Πραξιτέλη, έχει τη μορφή του Ασκληπιού [...] Αν προχωρήσει κανείς προς τα πάνω, προς το μαντείο, και από εκεί στο βουνό, θα φθάσει σε αυτό που ονομάζεται το Κυνήγι της Κόρης […] Αυτά που συμβαίνουν στο μαντείο είναι τα ακόλουθα. Σαν θελήσει κάποιος να κατεβεί στο μαντείο του Τροφώνιου, εγκαθίσταται πρώτα σε ένα ορισμένο κτίριο για ορισμένες μέρες, αφιερώνοντας έτσι τον εαυτό του στον Αγαθοδαίμονα και την Τύχη. Όσο μένει εκεί, ανάμεσα στους άλλους κανονισμούς για αγνότητα απέχει από τα ζεστά λουτρά, λουόμενος μόνο στον ποταμό Έρκυνα. Κρέας έχει άφθονο από τις θυσίες, γιατί εκείνος που κατεβαίνει, θυσιάζει στον ίδιο τον Τροφώνιο και στα παιδιά του, στον Απόλλωνα επίσης και τον Κρόνο, στον Δία τον Βασιλέα, στην Ηνίοχο Ήρα και τη Δήμητρα, την οποία αποκαλούν Ευρώπη και λένε ότι ήταν τροφός του Τροφώνιου. Σε κάθε θυσία είναι παρών ένας μάντης, που κοιτάζει τα εντόσθια του σφάγιου και μετά την επιθεώρησή του προφητεύει σ' εκείνο που θέλει να κατέβει αν θα τύχει ευγενικής και γενναιόδωρης υποδοχής. Τα εντόσθια των άλλων σφάγιων δε δείχνουν τόσο την πρόθεση του Τροφώνιου, όσο εκείνα του κριού, το οποίο θυσιάζει ο αναζητητής του χρησμού σε ένα λάκκο τη νύχτα που κατεβαίνει, επικαλούμενος τον Αγαμήδη. Ακόμη κι αν ήταν ευνοϊκές οι προγενέστερες θυσίες, δε λαμβάνονται υπ’ όψιν, εκτός και αν τα εντόσθια του κριού δείχνουν τα ίδια. Αλλά αν συμφωνούν, τότε ο αναζητητής κατεβαίνει με ελπίδα καλή. Η διαδικασία της κατάβασης έχει ως εξής. Πρώτα, κατά τη διάρκεια της νύχτας τον οδηγούν στον ποταμό Έρκυνα δύο αγόρια πολιτών περίπου 13 ετών, που ονομάζονται Ερμαί. Πηγαίνοντάς τον εκεί τον αλείφουν με λάδι και τον λούζουν [...] Μετά από αυτό τον παραλαμβάνουν οι ιερείς και τον οδηγούν, όχι αμέσως στο μαντείο, αλλά στις πηγές του νερού πολύ κοντά η μία στην άλλη. Εδώ πρέπει να πιει νερό, το αποκαλούμενο ύδωρ της Λήθης, έτσι ώστε να ξεχάσει όσα σκεπτόταν ως τότε, και κατόπιν πίνει ένα άλλο νερό, το ύδωρ της Μνημοσύνης, που τον βοηθά να θυμηθεί αυτά που βλέπει κατά την κάθοδό του. Κατόπιν βλέπει το άγαλμα που λένε ότι έγινε από τον Δαίδαλο (οι ιερείς δεν το δείχνουν παρά μόνον σε εκείνον που πρόκειται να επισκεφθεί τον Τροφώνιο). Αφού το δει, το λατρέψει και προσευχηθεί προχωρά στο μαντείο […] Μετά την άνοδό του από τον Τροφώνιο ο αναζητητής οδηγείται από τους ιερείς σε ένα κάθισμα, που ονομάζεται κάθισμα της Μνημοσύνης, όχι πολύ μακριά από το ιερό, όπου οι ιερείς τον ρωτούν όλα όσα είδε ή έμαθε. Αφού πάρουν τις πληροφορίες, τον εμπιστεύονται στους συγγενείς του. Τον σηκώνουν, παραλυμένο από τον τρόμο και ασυνείδητο, τόσο σε σχέση με τον εαυτό του όσο και σε σχέση με το περιβάλλον και τον μεταφέρουν στο πρότερο κατάλυμά του με την Τύχη και τον Αγαθοδαίμονα. Κατόπιν, όμως, θα αναλάβει τις δυνάμεις του και θα επιστρέψει σ’ αυτόν η δύναμη του γέλιου. Αυτά που γράφω δεν τα άκουσα μόνον. Εγώ ο ο ίδιος έκανα χρήση του Τροφώνιου . Εκείνοι που κατέβηκαν στο ιερό του Τροφώνιου είναι υποχρεωμένοι να αφιερώσουν μια πινακίδα, πάνω στην οποία είναι γραμμένα όλα όσα άκουσαν ή είδαν. Εδώ ακόμη σώζεται και η ασπίδα του Αριστομένη, που σχετικά με αυτήν έχω γράψει προηγουμένως. Τούτο το Μαντείο οι Βοιωτοί δε το είχαν ακούσει προηγουμένως, και το έμαθαν από την εξής αιτία. Από κάθε πόλη έστειλαν στους Δελφούς απεσταλμένους ονομαζόμενους Θεωρούς, διότι επί δυο έτη δεν έβρεξε ο Θεός στον τόπο τους. Ενώ λοιπόν αυτοί ζητούσαν θεραπεία του κακού της ανομβρίας, η Πυθία παρήγγειλε να πάνε στο Τροφώνιο στην Λειβαδιά, και να ζητήσουν μα μάθουν από εκείνον την θεραπεία. Όταν ήλθαν στην Λειβαδιά, δεν μπορούσαν να βρουν το Μαντείο, και τότε ένας κάτοικος της πόλης του Ακραιφνίου, που τον έλεγαν Σάων, ο οποίος ήταν στην ηλικία μεγαλύτερος από όλους τους Θεωρούς, είδε ένα σμήνος από μέλισσες και είπε, όπου πηγαίνουν οι μέλισσες, να τις ακολουθήσουν. Αμέσως λοιπόν βλέπει ότι οι μέλισσες πετούσαν και πήγαν σε εκείνο το μέρος της γης και μπήκαν όλες μέσα στο μαντείο. Αυτός ο Σάων λένε ότι και την καθιερωμένη ιερή τελετή και όσα άλλα πράττουν σε σχέση με το μαντείο, τα διδάχτηκε από τον Τροφώνιο. Από τα έργα του Δαίδαλου τα δυο αυτά είναι στην Βοιωτία, δηλαδή ο Ηρακλής στην Θήβα, και ο Τροφώνιος στην Λειβαδιά, άλλα τόσα ξόανα στην Κρήτη, η Βριτομάρτις στον Ολούντα, και η Αθήνα στην Κνωσσό. Εκεί επίσης είναι λαξευμένος σε μάρμαρο και ο χορός της Αριάδνης, τον οποίον αναφέρει και ο Όμηρος στην Ιλιάδα. Και οι Δήλιοι έχουν μικρό ξόανο της Αφροδίτης, με φθαρμένο το δεξί του χέρι από την πολυκαιρία, και αντί για πόδια καταλήγει σε σχήμα τετράγωνο…»
 |
| Vaggelis Vlahos, άδεια Creative Commons |
Στο κείμενο του Περιηγητή, τόσο η μορφή και το σχήμα, όσο και τα μέχρι σπιθαμής μέτρα του μαντείου-αδύτου του Τροφωνίου δίνονται σε απλή και χωρίς δυσκολίες κατανοητή γλώσσα.
Δυστυχώς υπάρχουν ακόμη διάφοροι τύποι, ερασιτέχνες αλλά και αρκετοί επιστήμονες, που διαβάζουν το κείμενο, και το μεταφράζουν όπως αυτοί το εννοούν ή και όπως συμφέρει.
Απαράβατα λοιπόν, και με δεδομένα τα λεπτομερή μέτρα του όλου οικοδομήματος, που έντονα υπογραμμίζεται ότι είναι χάσμα γης κατασκευασμένο, συν τέχνη και αρμονία (1), πρέπει στο προκείμενο να γίνει κατανοητό το εξής.
’’Κάθε άλλη κατασκευή, κάθε άλλη φυσική ιδιομορφία, πλεονασματική ή προϋπάρχουσα, αποκλείεται κατηγορηματικά. Η περιγραφή είναι σαφέστατη.
Όχι αυτόματο, αλλά κάτι κατασκευασμένο με αρμονία. Κάτι κατασκευασμένο από αρχής έως τέλους, με τέχνη και αρμονία, με συναρμογή. Μ’ αυτές τις προϋποθέσεις, που ασφαλώς παρέχουν αναμφισβήτητη επιστημονική απόδειξη, η οποιαδήποτε σχηματική απόδοση, η οποιαδήποτε εικασία, λεκτική ή σχεδιαστική, ενός μαντείου του συγκεκριμένου δηλ. χ ά σ μ α τ ο ς , σε σύνδεση με ένα φυσικό
σπήλαιο, θεωρείται πραγματική ‘Υβρις.’’ (2)
Η πολύ σημαντική λεπτομέρεια τονίζεται γιατί ακόμη υπάρχουν μερικοί, προφανώς αναλφάβητοι, οι οποίοι ψάχνουν να βρουν ‘’τη σπηλιά του Τροφώνιου.’’
Μια άγνωστη σπηλιά, από τις τόσες που υπάρχουν γύρω από τον πετρόλοφο όπου υψώνεται το μεσαιωνικό Κάστρο της Λειβαδιάς.
Οι πηγές της Λήθης και της Μνημοσύνης αναφέρονται στην παράγραφο ΙΧ,39,8.
Πηγές με σημαντική σύμπραξη στο Δρώμενο της Κατάβασης, στο άδυτο του Τροφώνιου.
Σήμερα αναφέρονται ως ‘’πηγές της Κρύας,’’ από τις οποίες μάλιστα ‘’υδρεύεται η σύγχρονη Πόλη.’’ Δύο αναλήθειες σε μιαν ενότητα.
Όχι οι πηγές δεν είναι της Κρύας, αλλά της Έρκυνας.
Κρύα, ονομάζεται η περιοχή εξ αιτίας του κρύου νερού, αφού όσο παγωμένο εξακριβωνόταν το νάμα ενός ποταμού, τόσο αποτελεσματικότερα λειτουργούσε με άριστη επίδραση στην ανθρώπινη υγεία, μέσω βεβαίως κάποιου Ασκληπιείου(3) που ιδρυόταν σ’ ένα τέτοιον χώρο.
Και πράγματι στην Λειβαδιά υπήρχε ένα εν δυνάμει και ενεργεία Ασκληπιείο, αφού ο Τροφώνιος φέρεται ως αδελφός του Ασκληπιού, όντας ένας από τους τέσσερις Ερμίες,(4) προς τον οποίο ταυτίζεται και μορφολογικά. Σ’ ένα γνωστό
άγαλμα του Πραξιτέλη, μέσα στον ναό του Τροφώνιου, ήταν αδύνατη η αναγνώριση για το ποιος από τους δύο στην πραγματικότητα εικονιζόταν. (5)
Όχι, η Πόλη της Λειβαδιάς, δεν υδρεύεται από τις μυθικές πηγές..!
Απλούστατα γιατί οι πηγές της Έρκυνας δεν είναι της Λήθης και της Μνημοσύνης. Αυτές βρίσκονται μακριά από εκείνον τον χώρο. Στο κείμενο υπάρχει σαφής διατύπωση η οποία όμως δεν προσέχθηκε όσο θα έπρεπε. (6)
‘’δυστυχισμένοι ραγιάδες….. στον τόπο σας φυτρώνουν κυπαρίσσια,
πουθενά δεν είδα μυρτιές που να κρύβουν τα δολοφονικά εγχειρίδια ‘’
Λόρδος ΒΥΡΩΝ
Άλλη πάγια αναληθής αναφορά.
‘’Το μαντείο του Τροφωνίου ήταν προπομπός του μαντείου των Δελφών.’’
Στο σημείο αυτό η απορία γίνεται έκδηλη. Τί ακριβώς σημαίνει προπομπός;
Μήπως ένα είδος υποστήριξης στην παιδαριώδη αντίληψη, ότι στην Λειβαδιά οι ιερείς του Τροφώνιου, ’’μάθαιναν, εκμαίευαν’’ την αιτία για την οποία κάποιος επισκεπτόταν τους Δελφούς και έσπευδαν να την γνωστοποιήσουν, έτσι ώστε η Πυθία να αποβαίνει πρόσωπο ‘’αληθινά’’ θεόπνευστο;
Αλλά κάτι τέτοιο εκτός από το ότι αποτελεί πρόξενο θυμηδίας, καταλήγει προσβολή κατάφωρη και εναντίον των Δελφών, αλλά και κατά του τοπικού Ιερού.
Τί ήταν τελικά το μαντείο του Τροφωνίου, ένα πρακτορείο των Δελφών;
Ο Ομηρικός Ύμνος Απόλλωνος, άλλα πράγματα εξιστορεί. (7)
Ώστε αυτή είναι λοιπόν η διαμορφωμένη επίσημη σημερινή αντίληψη;
Τα μαντεία εξαπατούσαν όσους προσέφευγαν σ’ αυτά είτε για μύηση, όπως στο Τροφώνειο, είτε για χρησμό όπως στους Δελφούς; Αν ναι τότε αληθινά ελέγχεται η αξιοπιστία και του Αριστοτέλη, αλλά και του Θαλή, που απεκάλεσαν αυτούς τους τόπους..
‘’πλήρεις θεού καί θειότητος.’’ (8)
Αν πράγματι αυτή είναι η εκφρασμένη γνώμη ένιων διανοουμένων της Λειβαδιάς, την χαραυγή έστω, της τρίτης χιλιετίας, τότε το λάθος είναι και μεγάλο και επώδυνο.
Εάν ο Δίας δικαζόταν σύμφωνα με τον ποινικό κώδικα του Αννόβερου,
η πιο επιεικής ποινή θα ήταν, η ισόβια κάθειρξη.
Ερρίκος Χάινε. ΟΙ ΕΞΟΡΙΣΤΟΙ ΘΕΟΙ
Προκειμένου να αποδώσουν κάποια επίπλαστη σπουδαιότητα προφανώς, μερικοί μιλούν και γράφουν για ‘’μαντείο του Τροφωνίου Διός.’’
Λάθος. Το μαντείο είναι επώνυμο του τοπικού ήρωα – θεού Τροφώνιου.
Έτσι ήταν γνωστό σε όλη τη διάρκεια του αρχαίου Κόσμου. Ένας μόνον συγγραφέας,
ο Στράβων στα ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΑ (9) του αναφερόμενος στην Λειβαδιά των
αυτοκρατορικών χρόνων κάνει λόγο για ‘’μαντείο-Τροφωνίου Διός.’’
Ασφαλώς συνεπαρμένος από τον ακριβολόγο όμως Πλούταρχο, που πολύ διαφωτιστικά παραθέτει, ότι εκείνοι που πήραν χρησμό από το μαντείο, για λογαριασμό του Σύλλα..
’’Είπαν πως είδαν τον Τροφώνιο κατά το κάλος και την θεϊκή φωνή,
παραπλήσιον του Ολυμπίου Διός.’’ (10)
Τέτοιου είδους προτάσεις γίνονται πολύ επικίνδυνες. Ήδη τα πρώτα κρούσματα παρ- ερμηνείας παρατηρήθηκαν. Πολλοί νομίζουν ότι στην Λειβαδιά κάποτε λατρευόταν ο Δίας, με την επωνυμία Τροφώνιος. Κακό προηγούμενο, που μελλοντικά σε μια χαλαρής συνείδησης Ευρωπαική Ένωση, έχει πολλές πιθανότητες να επικρατήσει..
Μη παιδί μάχαιραν μή απαιδεύτω εξουσίαν.
ή
Ότι λάμπει δεν είναι χρυσός.
Στην φιλότιμη ενέργεια της τοποθέτησης πινακίδων που οδηγούν στον χώρο του μεγάλου ναού του Διός, στην κορυφή του γήλοφου ‘’Προφήτης Ηλίας,’’
ο επισκέπτης διαβάζει το εξής.
ΠΡΟΣ ΙΕΡΟ ΔΙΟΣ ΒΑΣΙΛΕΩΣ.
Το ορθότερο, αλλά και πληρέστερο θα ήταν,
ΠΡΟΣ ΙΕΡΟΝ ΤΡΟΦΩΝΙΟΥ ΚΑΙ ΝΑΟΝ ΔΙΟΣ.
ΒΑΣΙΛΕΩΣ ο Δίας στο κείμενο δεν αναφέρεται με Ιερό, αλλά με ναό.
Η παρεκτροπή δείχνει ότι οφείλεται στην αντίθεση απόψεων, που ακόμη επικρατεί σχετικά με την θέση του μαντείου του Τροφωνίου.
Αντίθεση απόψεων που διατυπώνονται από ημεδαπούς και αλλοδαπούς.
Αντίθεση κατανοητή, αλλά όχι αποδεκτή βεβαίως.
Ως μία ημεδαπή αναφέρεται και η στάση της τοπικής Θ΄ ΕΦΟΡΕΊΑΣ ΚΛΑΣΣΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΡΟΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ, '5BΘΗΒΑ, στην οποία έχει υποβληθεί ερώτημα, σχετικό με την λειτουργία του ναού του Διός, ήδη από το 1997, στο οποίο οι κατ’ επάγγελμα εντεταλμένοι λόγω άγνοιας και έλλειψης κριτηρίων δεν απάντησαν ποτέ.
Από τους επιφανείς αλλοδαπούς ενδεικτικά αναφέρεται ο Pierre Bonnechere,
καθηγητής, διευθυντής του Κέντρου Κλασσικών Σπουδών Πανεπιστημίου Μοντρεάλ. Στις 19 Φεβρουαρίου 2004,στην σειρά ΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΆ ΜΑΝΤΕΙΑ, που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, αναφερόμενος στο Τροφώνειο γράφει.
‘’Λόγω έλλειψης ανασκαφών ο χώρος του μαντείου είναι ελάχιστα γνωστός.’’
(Οι προσωπικές ανασκαφές διενεργήθηκαν ήδη από το 1968, με την διεύθυνση της Υπηρεσίας Αρχαιοτήτων, και είναι καταγεγραμμένες στο επίσημο όργανο του ΥΠ. ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ [ΑΑΑ,1969,Τ.2 228], κάτι που ο κ. Καθηγητής όφειλε να
Γνωρίζει)
Κάπου αλλού, στην σελ.43 σημειώνει.
‘’Και η Λιβαδειά δεν μπορεί να υπερηφανεύεται
για κάποιον τάφο του Τροφώνιου,
στοιχείο ουσιώδες της λατρείας των ηρώων.’’
Εδώ η ανεπάρκεια του κ. Bonnechere, δεν αντέχει σε σοβαρή κριτική. Προφανώς αγνοεί την βασική αρχή λειτουργίας όλων των Ελληνικών μαντείων. Κανένα μαντείο δεν λειτουργούσε έξω από τάφο, αλλιώς γνήσιος χρησμός δεν δινόταν. Στους Δελφούς όπου η Πυθία χρησμοδοτούσα, υπήρχε κάτω από το άδυτο τάφος του Διόνυσου. Στην Λειβαδιά το ίδιο το άδυτο, αναφέρεται από περισσότερους των δέκα Συγγραφέων και Σχολιαστών ότι ήταν ο τάφος, το μνήμα του Τροφώνιου.
Μια φορά κι έναν καιρό ήταν στην Λειβαδιά ένα μαντείο,
που έμπαιναν μέσα οι άνθρωποι και έβγαιναν στους Δελφούς.
Το βιβλίο ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΘΡΗΣΚΕΙΑΣ, με υπότιτλο,
‘’Το άντρον του Τροφωνίου,’’ τέθηκε σε κυκλοφορία, το 2006.
Ένα χρόνο αργότερα, σ’ ένα άλλο βιβλίο που κυκλοφόρησε στην Λειβαδιά, και παρά το ότι ο συγγραφέας του το επιγράφει ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ, δίνονται νέες ερμηνείες στα παραδοσιακά κείμενα, και η θέση του μαντείου αλλάζει χώρο.
Επιστρέφει στις πηγές. Μόλις 20 μέτρα πάνω από τις πηγές της Έρκυνας.
Ως ακριβής τοποθεσία υποδείχτηκε ένας κοίλος βράχος, και προτάθηκε ότι αποτελούσε το σωζόμενο μισό του κατεστραμμένου αδύτου. Το άλλο μισό υποτίθεται
ότι καταστράφηκε και εξαφανίστηκε από σεισμό του 6ου ή 7ου μ.Χ. αιώνα.
Εδώ, ένας συνεπής με το αντικείμενο ερευνητής θα έπρεπε πρώτα απ’ όλα να εξετάσει το κοκκινωπό χρώμα του βράχου.
Δεν χωράει αμφιβολία ότι η παρατηρούμενη απόχρωση, είναι αποτέλεσμα οξειδώσεων που διαμορφώθηκε με το πέρασμα εκατομμυρίων ετών.
Εάν λοιπόν το συγκεκριμένο κοίλωμα είναι το μισό μαντείο, που απέμεινε από τον 6ο αιώνα, το χρώμα του έπρεπε να είναι σχεδόν ανέπαφο, ή έστω ανεπαίσθητα διαβρωμένο.
Άλλη μια περίπτωση που μάλιστα επαναλαμβάνεται στο εν λόγω μυθιστόρημα είναι η πιθανότητα ύπαρξης του μαντείου, στον υπόγειο ναΐσκο της Αγίας Βαρβάρας, κάτω από την εκκλησία της Αγίας Σοφίας, η οποία βρίσκεται στην κορυφή του πετρόλοφου, όπου υψώνεται το μεσαιωνικό Κάστρο της Λειβαδιάς.
Ο Περιηγητής όμως όπως άλλωστε και ο Φιλόστρατος άλλα δεδομένα μεταφέρουν.
Ο πρώτος κάνει λόγο για όρος,(11) και ο δεύτερος με επίταση δηλώνει ότι το άδυτο
βρίσκεται πάνω σ’ έναν γήλοφο. Έναν λόφο αμιγώς χωμάτινο. (12)
Όταν λοιπόν κάποιος προσβάλει την Ιστορία, διαστρεβλώνοντας τις ίδιες πηγές που
επικαλείται, απλώς και μόνο συσσωρεύει στην Πόλη κακό.
ΚΟΤΡΩΝΙΑ ΤΡΟΦΩΝΙΑ ΚΟΘΩΝΙΑ
Ας τελειώσουμε αυτόν τον πρώτο λόγο με γιορτές.
Η Δημοτική Αρχή κάθε χρόνο εορτάζει τα ΤΡΟΦΩΝΕΙΑ.
Γιορτές επώνυμες που ετελούντο την εποχή λειτουργίας του τοπικού Ιερού. Προς το τέλος της κλασσικής περιόδου συναντιέται και ο διαζευκτικός τύπος Βασίλεια, με τα οποία εν πολλοίς ταυτίζονται, ΤΡΟΦΩΝΕΙΑ ή ΒΑΣΙΛΕΙΑ.
Ένα σημερινό λάθος εντοπίζεται στην αναγραφή του όρου. Στις Δημοτικές πινακίδες προβάλλονται ως ΤΡΟΦΩΝΙΑ.
Έ λοιπόν αν ένας κάτοικος της αρχαίας Λειβαδιάς διάβαζε αυτόν ακριβώς τον όρο με κεφαλαίους χαρακτήρες το πιθανότερο ήταν να πιστέψει ότι πρόκειται για κάποια
διευκρινιστική επωνυμία, δηλαδή Τροφωνία, οδός, πηγή κρήνη, περιοχή, οικία, κλπ.
Ο όρος Τροφώνια συναντιέται όντως σε δύο μάλιστα κείμενα, αλλά αποκλειστικά με μικρούς χαρακτήρες, και πάντα με σημείο στίξεως.
Βεβαίως προς αποφυγή πιθανής παρεξηγήσεως. (13)
Μεταξύ των πολλών Επιγραφών δεν θα έβλαπτε και μία με την ορθή γραφή.
Κι επειδή σε μια Συζήτηση, θετικό θα είναι να προτείνονται, όχι μόνο σχόλια και
επισημάνσεις, αλλά και εποικοδομητικά έργα, έχω να προσθέσω το εξής.
Εκείνο που έχει άμεση ανάγκη η σημερινή Λειβαδιά, είναι οι δυνατότητες που παρέχει η σύγχρονη τεχνολογία, της Πληροφορικής και της Επικοινωνίας.
Καλό θα είναι οι αρμόδιοι φορείς της Πόλης να ενδιαφερθούν για την δημιουργία ενός είδους ντοκυμαντέρ, όπου εκτός από μια αρχαιολογική ξενάγηση, να περιλαμβάνεται και σε εικονική πραγματικότητα, το Δρώμενο της Κατάβασης, που συνέβαινε κάποτε, σ’ αυτό το προϊστορικό Άδυτο.
Σ’ αυτό το μνημείο της ένδοξης κληρονομιάς, προς την οποία όλοι έχουμε ένα πολύ βαρύ χρέος.
Σχόλια - Παραπομπές
(1) Παυσανίας. Βοιωτικά,39,9 (2)ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΘΡΗΣΚΕΙΑΣ
Το άντρον του Τροφωνίου ,σελ.205 εκδ.ΕΥΑΝΔΡΟΣ (Βαλλάς Στάθης) (3)ΤΟ ΑΣΚΛΗΠΙΕΙΟ ΤΗΣ ΛΕΙΒΑΔΙΑΣ, Αθήνα 2000
(4)Κικέρων,DE NATURA DEORUM,3,22,56
(5)Παυσ. ΙΧ,39,3
(6)Παυσ.ΙΧ,39,7
(7) 277-280
(8)Θαλής24,Αριστλ.Ρητ.1411 β
(9)Θ,414,38
(10)Πλούταρχος, Σύλλας,ΧVII
(11)Παυσ.ΙΧ,39,8
(12)Φιλόστρατος,’’Τα ες Απολλώνιον Τυανέα’’ κεφ.ΧΙΧ,ΧΧ
(13) Πολυδ.1,37.και Σχολ.Πινδ. Ο.VII 154 a,c
Ένα διαφωτιστικό κείμενο, όσο και κατάλληλο για μια δεύτερη αναγνωριστική προσέγγιση στο Τροφώνειο, είναι και το συνεχόμενο, το οποίο απετέλεσε Εισήγηση,
της Θρησκειολόγου κ.Γιώτας Βαλλά, στο Συνέδριο της ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ ΒΟΙΩΤΙΚΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ το θέρος του 2000.
 |
| 1903, ΠΗΓΕΣ ΠΟΤΑΜΟΥ ΕΡΚΥΝΑ |
Από τις γραπτές μαρτυρίες, που διασώθηκαν και σχετίζονται άμεσα με το περίφημο μαντείο του Τροφωνίου, πολλές παρεξηγήθηκαν και άλλες δε κατανοήθηκαν στο σημασιολογικό τους μέγεθος.
Η ασάφεια, που επικρατεί ακόμη και σήμερα, όσον αφορά τη θέση και την έκταση του αρχαίου άλσους, την αρχιτεκτονική δομή του Αδύτου, αλλά και το τελετουργικό τυπικό, είναι διάχυτη έντονα.
Το παρατηρούμενο καταλήγει γεγονός άξιο περιέργειας, αφού οι πληροφορίες και από άλλες φιλολογικές ή επιγραφικές πηγές, αλλά κυρίως από το πλέον γνωστό κείμενο, την περιγραφή του Παυσανία, είναι και λεπτομερείς και διαφωτιστικές.
Πρόθεσή μου λοιπόν και επιτρέψτε μου το λόγο σε πρώτο πρόσωπο, είναι να επισημάνω ορισμένες παρερμηνείες, όπως εσφαλμένα διαιωνίζονται κατά την ανάγνωση του κειμένου του Παυσανία, επειδή αυτό αποτελεί την πλέον γνωστή και προσιτή πηγή οπουδήποτε ασχολήθηκε με το θέμα που λέγεται Τροφώνιος.
Ένα από τα μεγαλύτερα σφάλματα, που παίζει καθοριστικό ρόλο τροχοπέδης και εμποδίζει την έρευνα, στην αποκόμιση μιας διαυγούς εικόνας, που παρουσίαζε η περιοχή του Ιερού Άλσους κατά την αρχαιότητα, εντοπίζεται στην πεποίθηση, που έχουν διαμορφώσει πολλοί μελετητές του Τροφωνίου ότι οι πηγές της Λήθης και Μνημοσύνης, είναι οι πηγές της Έρκυνας (άποψη αβάσιμη…)
Ο Περιηγητής, στην αρχή κιόλας της περιγραφής, διηγείται λεπτομερώς με ποιο τρόπο, κατά τον αιτιολογικό μύθο, δημιουργήθηκε ο ποταμός και η επωνυμία του. Αν οι μυθικές πηγές ήταν εκείνες της Έρκυνας, ο Παυσανίας ασφαλώς και θα το σημείωνε.
Αντίθετα όμως, όταν η περιγραφή φθάνει στο στάδιο της επίσκεψης των πηγών, στην θέση των πηγών, γίνεται άκρως διαφωτιστικός: «πρώτα μεν εν τη νυκτί αυτόν άγουσιν επί τον ποταμόν την Έρκυνα, αγαγόντες δε ελαίω χρίουσι και λουούσι δύο παίδες ους Ερμάς επονομάζουσι…το εντεύθεν υπό των ιερέων ουκ αυτίκα επί το μαντείον επί δε ύδατος πηγάς άγεται…»
Πρώτα λοιπόν οδηγούν εκείνον, που πρόκειται να επισκεφτεί τον Τροφώνιο, στο ποτάμι, το διευκρινίζει ονομαστικά (στην Έρκυνα). Στη συνέχεια, όχι αμέσως στο μαντείο, αλλά άγεται επί ύδατος πηγάς. Είναι φανερό ότι ο επισκέπτης οδηγείται σε κάποιες πηγές νερού και όχι βεβαίως στις πηγές της Έρκυνας, όπως πολλοί έχουν αυτή την αντίληψη. Άλλες λοιπόν οι πηγές της Έρκυνας και άλλες οι πηγές της Λήθης και Μνημοσύνης.
Και αφού θίγεται το θέμα της θέσης των πηγών, κρίνω ότι είναι ενδιαφέρον να υπομνησθεί εδώ η άποψη του κ. Βαλλά, ο οποίος έχει προτείνει ότι η περίφημη δίδυμη πηγή, είναι εώς σήμερα ζωντανή και ρέει λίγο πριν το γραφικό ξωκλήσι του Άη Γιάννη, που βρίσκεται στα δυτικά της Λειβαδιάς στο χωματόδρομο προς τη Σούρπη. Η πρόταση δε χαρακτηρίζεται άστοχη και αυθαίρετη, αν ληφθούν υπόψη:
i. Ο Παυσανίας καταθέτει ότι «το εντεύθεν ουκ αυτίκα επί το μαντείον επί δε ύδατος πηγάς άγεται…» Ουκ αυτίκα. Ο προσδιορισμός αυτός είναι σαφώς γεωγραφικός, γεωμετρικός, είναι αυτό που καλείται στη γραμματολογία, επίρρημα τοπικό. Σημαίνει όχι κατ’ ευθείαν. Σημαίνει ότι μετά το λουτρό στην Έρκυνα και ανεξάρτητα αν το μαντείο βρίσκεται, όπου βρίσκεται, είτε στο λόφο του κάστρου είτε στο λόφο «Προφήτης Ηλίας», θα φτάσουμε και εκεί, ο επισκέπτης λοξοδρομεί από τη νοητή ευθεία. Από μια νοητή ευθεία, που συνδέει το ποτάμι και το μαντείο. Εκείνοι λοιπόν, που υποστηρίζουν ότι το άδυτο βρίσκεται «κάπου κοντά στις πηγές της Έρκυνας» ή έστω «πάνω στο λόφο του κάστρου», οφείλουν να δείξουν όχι μόνο μια μαρτυρημένη λοξοδρόμηση, αλλά το σπουδαιότερο, ζωντανές πηγές νερού. Όμως τέτοια απόδειξη, τέτοιο φαινόμενο απουσιάζει. Πηγές από το ποτάμι έως την κορυφή του κάστρου δεν υπάρχουν. Αλλά ούτε παράκαμψη από μια νοητή ευθεία είναι δυνατόν να γίνει, ικανή μάλιστα, ώστε να μνημονευτεί ιδιαίτερα.
ii. Ένα νερό δεν «χάνεται» έτσι εύκολα. Αλλάζει ίσως σημείο εκροής, αλλά δεν εξαφανίζεται. Νερό και πηγές λοιπόν υπάρχουν.
iii. Βαδίζοντας από το ποτάμι στην κορυφή του όρους «Προφήτη Ηλία», όπου ο κ. Βαλλάς υποστηρίζει πως έχει αποκαλύψει το μαντείο, η παράκαμψη προς τις πηγές, μια παράκαμψη προς το χωματόδρομο της Σούρπης γίνεται αντιληπτή, υπολογίσιμη και έτσι δικαίως αναφερόμενη.
iv. Παρατηρείται ότι η αλλαγή της κατεύθυνσης γίνεται προς τα αριστερά. ΑΡΙΣΤΕΡΑ. Εδώ παρουσιάζεται μια λεπτομέρεια, που έχει πολύ ενδιαφέρον: βρέθηκαν μέσα σε τάφους μερικά χρυσά ελάσματα-πινακίδες- που δίνουν οδηγίες χρήσιμες, στο μεγάλο και μακρύ ταξίδι της ψυχής του νεκρού προς τον Άδη. Μια από τις πινακίδες, που προέρχεται από τάφο της Πετέλειας στη Ν. Ιταλία, παρουσιάζει ζωηρό ενδιαφέρον, αφού σχετίζεται άμεσα με τις πηγές του αληθινού Άδη, που έχουν τα ίδια ονόματα με τις πηγές της Λειβαδιάς «ετρήσεις δ’ αϊδαο δομών επ’ αριστερά κρήνην παρ’ δ’ αυτήν λευκήν αστηκυίαν κυπάρισσον, ταύτης της κρίνης (της Λήθης) μηδέ σχεδόν εμπελάσειας, ευρήσεις δευτέραν Μνημοσύνης από λίμνης ψυχρόν ύδωρ προρρέον…» θα βρεις στου Άδη τα παλάτια προς τ’ αριστερά μια βρύση, δίπλα σ’ ένα άσπρο κυπαρίσσι, σ’ αυτή τη βρύση ούτε να πλησιάσεις. (Είναι η πηγή της Λήθης). Θα βρεις μια δεύτερη βρύση, της Μνημοσύνης, που τρέχει ψυχρό δροσερό νερό (ψυχρό νερό, από το οποίο τόσο έχει ανάγκη η ψυχή των νεκρών). Θα νόμιζε κανείς ότι το χρυσό έλασμα περιγράφει την τοποθεσία του Ιερού του Τροφωνίου. Και μάλιστα σε κάποια στιγμή η παρεξήγηση αυτή έγινε. Το συγκεκριμένο έλασμα από την Πετέλεια νομίσθηκε ανάθημα από το Μαντείο του Τροφωνείου.
Άλλο στοιχείο, ένα πέμπτο στοιχείο, ο λόφος «Προφήτης Ηλίας» φέρει και εμφανώς τα περιγραφικά εξωτερικά χαρακτηριστικά του Άδη. Ο δρόμος προς τα εκεί είναι ένας πραγματικός ασφόδελος λειμών Αΐδου.
Ο λόφος είναι κατάφυτος από ασφοδέλους –τα κοινός λεγόμενα σπερδούκλια.
Και κάτι ακόμα επιβαρυντικό. Στην περιοχή γύρω από το ξωκλήσι Αϊ Γιάννη υπάρχουν άφθονα όστρακα, όστρακα όλων των περιόδων ακόμα και μυκηναϊκά, γεγονός που καθιστά τον ευρύτερο χώρο σημαντικό.
Και για να περάσω στην καρδιά του προβλήματος, στην καρδιά των παρεξηγήσεων και παρερμηνειών, επιτρέψτε μου να παραθέσω ένα ακόμη απόσπασμα του Παυσανία. Ένα μικρό, ξεκομμένο από τα υπόλοιπα μνημεία σύνολο, αναφέρεται ότι βρίσκεται σε πολύ στενή συνάρτηση. «αναβάσι δε επί το μαντείον και αυτόθεν ιούσιν εις το πρόσσω του όρους. Κόρης εστί καλουμένη Θήρα και Διός Βασιλέως ναός. Τούτον μεν δη, δια το μέγεθος η και των πολέμων το αλλεπάλληλον αφείκασιν ημίεργον…». Εξακριβώνεται, λοιπόν ο τάφος, το μαντείο του ήρωα, ο ναός και τέλος η παρουσία του Πλούτωνα και της Περσεφόνης. Ένα μνημείο, που σηματοδοτεί την είσοδο του Άδη, όπως σε όλα τα μεγάλα αρχαιοελληνικά Θρησκευτικά Κέντρα. Η θήρα της κόρης, η αρπαγή της Περσεφόνης από τον Αϊδωνέα. Εάν σ’ αυτό το σύμπλεγμα των μνημείων πάνω στο λόφο «Προφήτης Ηλίας» προστεθεί και η αφοπλιστική μαρτυρία του Πολυδεύκη, το τοπίο γίνεται απολύτως λαμπρό και αειφανές.
Σύμφωνα λοιπόν με το «Ονομαστικόν» του Πολυδεύκη «το δε παν χωρίον μαντείον και χρηστήριον και ανάκτορον». Όλος ο χώρος του μαντείου είναι και χρηστήριο και ανάκτορο.
Στο σημείο αυτό θα ήθελα να επισημάνω πως υπάρχουν ακόμη ερευνητές, που εξακολουθούν να αμφισβητούν τη θέση του μαντείου. Αυτό και μόνο το στοιχείο, που προαναφέρθηκε, από μόνο του θα ήταν αρκετό για να καταδείξει πόσο κοντά στον ναό ήταν το άδυτο. Πόσο κοντά στο ναό ήταν το μαντείο. Ακόμα και αν έλλειπε οποιαδήποτε πληροφορία σχετική με την τοποθεσία του μαντείου, η παρουσία του μεγάλου Ναού σηματοδοτεί ευκρινώς τη θέση του. Εξάλλου είναι γνωστό κάτι, που δικαιολογεί πλήρως την ορθότητα αυτής της άποψης.
Κατά την περίοδο της κατασκευής του Ναού του Διός η μνημειακή αρχιτεκτονική έχει ως αρχή να ενσωματώνει προγενέστερες κατασκευές, που λειτουργούν στη συνέχεια ως ένα ενιαίο σύνολο. Αμεσότερα ενδιαφέρει το χρηστήριο, όπου διαδραματίζεται η καθ’ αυτό μαντεία-χρησμοδοσία. Εκτός λοιπόν από την πλέον γνωστή περίπτωση του Δελφικού Αδύτου, το ίδιο φαινόμενο έχει εξακριβωθεί στη Δωδώνη, στην Πέργαμο, στην Κλάρο και στα Δίδυμα, όπου από την αρχή της Ελληνιστικής περιόδου, τα σημαντικότερα, τουλάχιστο τα σημαντικότερα, πρότυπα στοιχεία του κάθε θρησκευτικού κέντρου περικλείονται μέσα σε μεγάλους σηκούς ή περιστύλια-περιβόλους προσαρμοσμένα σε μνημειώδεις, όπως αναφέρθηκε, αρχιτεκτονικές κατασκευές.
Συνήθως το χρηστήριο, το μαντείο είναι στενά δεμένο μ’ ένα επώνυμο τάφο. Στους Δελφούς, για παράδειγμα, υπήρχε η παράδοση πως στα θεμέλια του ναού του Απόλλωνα βρισκόταν ο τάφος του Διονύσου. Στην περίπτωση της Λειβαδιάς, ο τάφος του Τροφωνίου, το μαντείο, δεν ενσωματώθηκε απευθείας μέσα στο ναό, αλλά απλώς μέσα σ’ ένα μεγάλο περίβολο, που περιέκλειε όλα τα μνημεία της κορυφής του λόφου «Προφήτης Ηλίας». Το μαντείο του Τροφώνιου, λόγω του αυτοτελούς Δρώμενου, δηλαδή της περίφημης Κατάβασης, διατήρησε μια ημιανεξάρτητη θέση από το ναό, αλλά πάντως πολύ κοντά σε αυτόν και βεβαίως μέσα στο μεγάλο περίβολο. Έτσι νομίζω κατανοητό ότι θα ήταν ανεδαφικό να πραγματοποιείται μία Κατάβαση στον Άδη μέσα στο σηκό του ναού του Διός Βασιλέως.
Ωστόσο στο σηκό του ναού γινόταν το αμέσως επόμενο βήμα.
«Τον αναβάντα παρά του Τροφωνίου οι ιερείς καθίζουσι επί θρόνου Μνημοσύνης καλούμενον». Το κείμενο μας πληροφορεί πως ο θρόνος ήταν κοντά στο Άδυτο. «Κείται ου πορρώ του Αδύτου». Το γεγονός δεν εμπόδισε μερικούς να έχουν μια εικόνα ενός μαντείου και μιας καρέκλας κάπου στο ύπαιθρο. Θεωρώ πως θα ήταν καθαρή απερισκεψία να αναζητηθεί ένας θρόνος όχι απλώς μακριά, αλλά οπουδήποτε αλλού, εκτός από το εσωτερικό του μεγάλου ναού του Διός Βασιλέως. Δεν θα πρέπει ούτε στιγμή να διαφεύγει πως ο μεγάλος ναός φέρει Αψίδα. Αυτή η Αψίδα ασφαλώς δεν έχει περιορισμένο αρχιτεκτονικό διάκοσμο. Δεν είναι διακοσμητικό στοιχείο του ναού, αλλά απεναντίας είναι στενά δεμένη με το Δρώμενο. Στο προκείμενο στάδιο με το θρόνο. Είναι στενά δεμένη με το στάδιο που είναι ήδη γνωστό και ονομάζεται Θρόνωσις-Ενθρόνισις. Μια τέτοια πράξη δεν μπορεί παρά αναμφισβήτητα να συμβαίνει μέσα στο ναό, που επιμαρτυρείται και επιβεβαιώνεται από την ίδια την επωνυμία του. Είναι ο ναός του Διός Βασιλέως. Η μνημειακή αρχιτεκτονική στη Λειβαδιά γίνεται και ευδιάκριτη και εύγλωττη. Δυστυχώς για ορισμένους το τοπίο εξακολουθεί να παραμένει ομιχλώδες.
Μια από τις μεγαλύτερες πλάνες παρερμηνείας διαπιστώνεται στην αντίληψη, που έχουν μερικοί, σχετικά με την περίφημη Οπή στο μαντείο του Τροφώνιου. Όλα όμως τα δεδομένα πιστοποιούν πως η Οπή στο δάπεδο δεν είναι παρά η οστεοθήκη του τάφου. Άλλωστε αυτό διευκρινίστηκε στο προηγούμενο Συμπόσιο. Στο κείμενο του Παυσανία –όπως και σε όλα τα άλλα σχετικά κείμενα-πουθενά δεν αναφέρεται πρόσβαση σε κάποιον άλλο χώρο. Προσωπικά δεν μπορώ να καταλάβω γιατί θα έπρεπε ο τάφος, το μνήμα, το μαντείο του Τροφώνιου να έχει μια πανελλήνια, αλλά και παγκόσμια αποκλειστικότητα, την ύπαρξη δηλαδή ενός χώρου κάτω απ’ τον καθ’ αυτό τάφο. Οι επιστήμονες και τουλάχιστον αυτοί, θα όφειλαν να γνωρίζουν την μεγάλη απογοήτευση, που έλαβε χώρα κατά την ανασκαφή του ναού του Απόλλωνα στους Δελφούς. Εκεί που ο Διόδωρος ο Σικελιώτης και ο Στράβων είχαν τόσο πολύ εξάψει τη φαντασία των Γάλλων αρχαιολόγων, οι οποίοι έμειναν κυριολεκτικά άφωνοι, όταν στο Άδυτο του ναού του Απόλλωνα αντί για βάραθρο και μυστηριώδεις αναθυμιάσεις, δεν πιστοποίησαν παρά μια ταπεινή σχισμή.
Με τα λίγα στοιχεία, που προηγήθηκαν, ήδη κατανοήθηκε ένα είδος σημασίας, που περιβάλλει το Τροφώνιο. Ωστόσο η σπουδαιότερη ίσως σημασία του Ιερού με διαχρονικό μάλιστα παρόν, εντοπίζεται στο ακόλουθο τελευταίο στοιχείο. Ο ναός του Διός Βασιλέως περιγράφεται ως ημίεργος-ημιτελής. Πιθανότατα εννοείται πως δεν έχει στέγη. Το φαινόμενο φέρνει στο προσκήνιο δυο τουλάχιστον Ελληνιστικούς ίδιους ναούς, στα μαντικά κέντρα του Διδυμαίου Απόλλωνα στην χώρα της Μιλήτου και του Κλαρίου Απόλλωνα στην Κολοφώνα. Ο ένας μάλιστα έχει Αψίδες και Θρόνο. Ενδιαφέρον όμως παρουσιάζει το γεγονός ότι ήταν ακαλυφείς, στερούνταν δηλαδή στέγης. Αυτός λοιπόν ο τύπος ναού, χωρίς στέγη, και πάνω στην κορυφή ενός λόφου διαπιστώνεται ότι διεκπεραιώνει την αποστολή του με τρόπο ιδανικό, όσο και προσήκοντα στο Δρώμενο. Η Λειβαδιά είχε την αποκλειστικότητα σε όλο τον Ελλαδικό κόσμο να εορτάζει μια σπανιότατη γιορτή που λεγόταν Λυχνοκαϊα. Ήταν εορτή νυκτέλιος. Κατά τη διάρκεια μιας ιδιαίτερης νύκτας έκαιγαν λύχνους. Λάμβανε χώρα, αν καλώς ερμηνεύω, κάτω από τον ήλιο της νύκτας νυκτέλιος. Εορτάζονται δε μια μόνο φορά το χρόνο κατά τη διάρκεια μιας συγκεκριμένης νύκτας, που είχε πανσέληνο. Επιμαρτυρείται πως ένα ιδιαίτερο Φως διαχεόταν κατά την νυκτερινή αυτή γιορτή «Φως έλαχεν και τιμήν η νυξ αύτη». Κατά συνέπεια ο ασκεπής, ο ακαλυφής, ο ακάλυπτος ναός, λειτουργεί με τον πλέον ιδεώδη τρόπο, έτσι ώστε να δέχεται, άλλα και να εκπέμπει αυτό το μυστηριώδες φως. Μυστηριώδες, γιατί είναι προϊόν μυστηριακής τελετουργίας.
Οφείλω να τονίσω, να ομολογήσω, πως η ερμηνεία, που παραθέτω, έχει υποθετικό χαρακτήρα. Αλλά η υπόθεση σχεδόν επιβεβαιώνεται και από την περίπτωση του περίφημου Τελεστηρίου της Ελευσίνας. Εκεί συμβαίνει ένα παράλληλο9 μυητικό Δρώμενο. Οι αρχαιολόγοι, που μελέτησαν το Τελεστήριο, έχουν βάσιμους λόγους να πιστεύουν ότι η οροφή του, η στέγη του ήταν συρόμενη. Ο Σοφοκλής επίσης αναφέρει στο Φιλοκτήτη έναν ακαλυφή σηκό, που φυλάσσεται από ένα κρύφιο φίδι. Έτσι η τελετουργία στους ακαλυφείς ναούς δείχνει ή πράγματι διαδραματίζεται υπό την επήρεια του έναστρου ουρανού και εκείνου, που με κάποια ποιητική έκφραση ονομάζουμε σήμερα Ήλιο του Μεσονυκτίου. Ένα ίδιο παράλληλο θα πρέπει να αναζητηθεί και στην κορυφή ενός άλλου Ιερού Όρους. Στον επονομαζόμενο Ιερό Βράχο των Αθηνών. Ένα ίδιο Δρώμενο πρέπει να συμβαίνει και μέσα στο Ερέχθειον.
Μέσα στο Ερέχθειον, ως γνωστόν, βρισκόταν ο τάφος- μαντείο του προστάτη των Αθηναίων Εριχθόνιου. Τροφώνιος-Εριχθόνιος έννοιες σχεδόν ταυτόσημες. Οι αρχαίοι Αθηναίοι γιόρταζαν στην περιοχή του Ιερού Βράχου μια ολονύκτια - παρεμφερή με τη Λυχνοκαϊα – εορτή με δαυλούς και λύχνους, που ονόμαζαν Παννυχίδα. Η ταυτότητα λοιπόν του Ερέχθειου ως ομοίου τύπου χθονίου οικοδομήματος, συμπεραίνεται και από τα μεγάλα διαστήματα, που παρουσιάζουν οι κίονες του στυλοβάτη της δυτικής πλευράς. Ο καθηγητής Κοντολέων, που μελέτησε το Ερέχθειον, εκφράζει την απορία του γι το μεγάλο διάστημα μεταξύ των ανοιγμάτων πάνω στο στυλοβάτη.
Ωστόσο ο χρόνος είναι περιορισμένος. Η διαχρονική σημασία του Μαντείου του Τροφωνίου κορυφώνεται ως εξής: Το κυρίως Δρώμενο στο ενιαίο σύνολο δράσης, δηλαδή στο μαντείο και στον εφαπτόμενο με το μαντείο μεγάλο ναό –είναι ένα στίγμα μιας τελετουργίας, που συνεχώς επαναλαμβάνεται και διαιωνίζεται ως σήμερα στο σύγχρονο θρησκευτικό Τυπικό.
(ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου