 |
| H γέφυρα της ζωής |
Κεφάλαιο Πέμπτο [(Υποενότητα Α')]
Μετά την πτήση της ψυχής προς τα πεπρωμένα της, υπάρχει για εμάς; Eκείνη, απο την νέα ουράνια διαμονή της μπορεί να ενδιαφέρεται για τα γήινα; Για την τύχη των συγγενών της, για την τύχη εκείνων που την αγάπησαν; Καταλαβαίνει το πένθος τους, την θλίψη τους; Υπάρχει τρόπος να τους παρηγορήσει; Να γίνει για εκείνους δύναμη καλού και προστασίας; Η στοργική της παρουσία, αν και αόρατη στα υλικά μάτια, μπορεί να γίνει αντιληπτή βοήθεια ως ευνοϊκά αποτελέσματα;
Αυτό είναι το δεύτερο αίνιγμα που θέτει ο θάνατος και του οποίου δεν μπορούμε να υποτιμήσουμε την σημασία. Και σχετικά με αυτό ο Πυθαγορισμός μας δίνει θετικές πληροφορίες και επιβεβαιωτική απάντηση.
Ας αναζητήσουμε στα πυθαγόρεια κείμενα ή σε όσα έχουν εμπνευστεί απο αυτά, ορισμένες συγκεκριμένες απαντήσεις. Αυτές οι πηγές μας παρέχουν αρκετά σαφή στοιχεία για τις σχέσεις μεταξύ ζωντανών και νεκρών.
Το πρώτο απο τα κείμενα αποκαθιστά ακριβώς τις βάσεις της λατρείας που πρέπει να αποδίδεται στους νεκρούς. Είναι ο τρίτος στίχος απο τα Χρυσά Έπη του Λύσιδος: "Τους τε καταχθονίους σέβου δαίμονας, έννομα ρέζων". Ο Ιεροκλής σχολιάζει αυτόν τον στίχο με εξαιρετική σαφήνεια.
Το δεύτερο κείμενο είναι μία σαφής περικοπή του παλιού Πυθαγόρειου νομοθέτη, Χαρώνδα, που υπήρξε ο εμπνευστής των συνταγμάτων πολλών πόλεων της Ιταλίας.
Ο Στοβαίος μας διέσωσε το "Προοίμιον εις τους Νόμους" του Χαρώνδα, που αποτελεί εξαιρετική περίληψη κάθε κοινωνικής και δικαστικής εργασίας. Το 14ο απόσπασμά του δίδει με ακρίβεια κατευθύνσεις για τις σχέσεις που πρέπει να τηρούνται μεταξύ των νεκρών και της πόλης στην οποία παλαιότερα ανήκαν. Σημειώνει "Πρέπει να τιμάμε τους νεκρούς όχι με δάκρυα και οδυρμούς, αλλά με την καλή ανάμνησή τους και με την προσφορά των καρπών της γης. Επειδή επιδεικνύοντας υπερβολική θλίψη προσβάλλουμε τους υποχθόνιους θεούς" (βλ. Στοβαίου, Ανθολόγιον, 44, 40, συγκρ. Πλάτωνος Νόμοι ΙV, 717 και ΧΙΙ 959 C).
Μόλις η ψυχή μετέλθει στην κατάσταση των υποχθόνιων δαιμόνων, έχει το δικαίωμα δημόσιας λατρείας. Αυτό δημιουργεί υποχρεώσεις στους ζωντανούς της πόλης.
Δεν πρέπει να ξεχνάμε τους νεκρούς. Πρέπει να είναι το αντικείμενο ιδιαίτερης φροντίδας. Σε τι όμως συνίσταται αυτή; Μας το ανέφερε ήδη ο Χαρώνδας: με καλές αναμνήσεις και με καρπούς της γης. Οι καλές αναμνήσεις μπορεί να είναι σκέψεις θετικές και γεμάτες αγάπη, αιτήματα για την ανάπαυση των ψυχών τους, ειλικρινείς ακτινοβολίες προς την σύνδεση που έχουμε με αυτές, συγκεντρώσεις στον τάφο τους και αναπόληση συντονισμένη με την αγαπημένη τους εικόνα. Καρποί της γης ή ανθοδέσμες ήταν απο τις παλαιότερες προσφορές των λαών στους νεκρούς τους.
Οι Αρχαίοι Έλληνες τελούσαν σπονδές με οίνο, λάδι και μέλι στον τάφο των νεκρών την ημέρα της κηδείας (Ευριπ. Ιφιγέν. εν Ταύροις, 633). Την τρίτη και ένατη ημέρα απο την ταφη έβαζαν στον τάφο τροφές (Αριστοφ. Λυσιστρ. 612, Βιργιλ. Αιν. V, 46, 105, Aπουλ. Μεταμορφ. ΙΧ, 31). Ο δε Πλίνιος αναφέρει (Ιστορία Φυσική ΧΧ, 113) οτι κάποια βότανα προορίζονταν για την λατρεία των ψυχών: αναφέρει ιδιαίτερα το σέλινο, που πήγαιναν την τρίτη ημέρα. Την εποχή των Πυθαγορείων, οι άλλες προσφορές είχαν αντικατασταθεί απο λουλούδια και καρπούς.
Ένα τρίτο κείμενο είναι περισσότερο ενδιαφέρον. Αποδεικνύει οτι οι Αρχαίοι δεν περιόριζαν την λατρεία των νεκρών τους σε απλές εκδηλώσεις καλής ανάμνησης και προσφορών, αλλα τελούσαν και κάποιες τελετουργίες με τη δύναμη των οποίων "οι υποχθόνιοι δαίμονες", δηλαδή οι ψυχές των νεκρών όχι μόνο ανακουφίζονταν αλλά και προστάτευαν τους ζωντανούς απο πολλά δεινά.
"Κατά τον Ξενοκράτη, τα όντα αυτά ευχαριστούνται απο τις εκδηλώσεις μας", αναφέρει ο Πλούταρχος (Περί Ίσιδος και Οσίριδος 26) "και σε ανταμοιβή για αυτές, μας προφυλάσσουν απο μεγάλες συμφορές".
Ένα τέταρτο κείμενο, ομοίως του Πλουτάρχου (Περ. Σωκρ. Δαιμ. ΧΧΙV), αποσαφηνίζει ακόμη καλύτερα αυτή την άποψη. "Μήπως ο Πυθαγόρειος Θεάνωρ", αναφέρει, "δεν διδάσκει οτι κατά τον Ησίοδο οι ψυχές απαλλαγμένες απο τα δεσμά του σώματος και των επιθυμιών της γένεσης γίνονται δαίμονες επιφορτισμένοι να επαγρυπνούν για τους ανθρώπους;"
Και ο Θεάνωρ προσθέτει τα εξής για την ευνοϊκή μεσολάβηση των "δαιμόνων" που υποβοηθούν τους ζωντανούς στην άσκηση της αρετής: "Oι αθλητές που λόγω της προχωρημένης ηλικίας τους δεν μπορούν πια να συμμετέχουν στην πάλη στον στίβο, πάραυτα εξακολουθούν να επιμελούνται το σώμα τους και να πηγαίνουν στα στάδια για να παρακολουθήσουν τους νεότερούς τους. Ενθουσιάζονται απο τις νίκες τους, τους προτρέπουν, τους επευφημούν, κατά κάποιον τρόπο εκτινάσσονται ψυχικά προς τον στίβο. Το ίδιο συμβαίνει και με εκείνους που αφού απαλλάχτηκαν απο τους αγώνες της ζωής, αξιώθηκαν λόγω της αρετής τους να καταστούν δαίμονες. Για τον λόγο αυτό δεν αποστρέφονται ούτε περιφρονούν τα ανθρώπινα, ούτε τις τάσεις των ανθρώπων. Διακείμενοι με ευμένεια προς όλους αυτούς που καταβάλλουν τις ίδιες προσπάθειες για να καταστούν ενάρετοι, τους δίνουν θάρρος και τους προτρέπουν, όταν βλέπουν οτι έχουν φτάσει προς το τέλος των επιδιώξεών τους".
Ο Απουληιος στο αφιερωμένο στο ίδιο θέμα έργο του (De Genio Socratis) διευκρινίζει οτι οι ψυχές των νεκρών ως ειδική αποστολή τους έχουν την μέριμνα για τους ανθρώπους. Φροντίζουν για τις οικογένειες ως ειρηνικές θεότητες και ευνοϊκές · απο αυτό καλούνται και Lares της οικογένειας.
Έτσι επιβεβαιώνεται η επικοινωνία ανάμεσα σε ζωντανούς και νεκρούς και μάλιστα και απο τις δύο πλευρές. Άλλωστε αυτό συμφωνεί και με την αυθόρμητη συνείδηση του Είναι, κατά την οποία η ψυχή έχοντας αποχωριστεί απο το σώμα αποκτώντας ελευθερία κίνησης και διαύγεια πνεύματος, απαλλαγμένη απο τους περιορισμούς που της έθεταν τα υλικά όρια, μπορεί πλέον να συλλάβει ευκολότερα και άμεσα τις νοητικές δονήσεις των ζωντανών, που είναι ανάλογης σύστασης με την ίδια.
Δεν είναι λογικό και έκδηλο, η μητέρα που πέθανε να εξακολουθεί να ενδιαφέρεται για τα παιδιά της και να φροντίζει για την πρόοδό τους; Δεν ισχύει το ίδιο και για δύο πρόσωπα που αγαπήθηκαν;
Ένα άλλο πυθαγόρειο κείμενο μας διδάσκει οτι δεν πρέπει να τιμώνται και να περιβάλλονται με στοργή μόνο οι ψυχές των συγγενών μας, αλλά και όλες οι ψυχές.
Ο Φιλόστρατος, ο διδακτικός βιογράφος του Πυθαγορείου Απολλωνίου του Τυανέως μας διηγείται (βιβλ. Ι κεφ. 24) οτι ο τελευταίος μέγας θαυματουργός διερχόμενος απο τα Σούσα και τα χωριά των Ερετριαίων (*) ακολουθώντας τις οδηγίες του Τάγματος [(των Πυθαγορείων)] απεκατέστησε και επεσκεύασε με τα ίδια του τα χέρια τους εγκαταλελειμμένους τάφους που συνάντησε κατά τη διαδρομή. Τέλεσε όλες τις προδιαγεγραμμένες σπονδές για τις ψυχές των νεκρών χωρίς να κάνει θυσίες αίματος και να προσφέρει ζωϊκά θύματα.
- - -
(*) Οι Ερετριείς αυτοί είχαν συλληφθεί απο τον Δάτιν και τον Αρταφέρνη και ως αιχμάλωτοι δούλοι είχαν αποσταλεί στα Σούσα.
Αυτές οι εκδηλώσεις σεβασμού των νεκρών είχαν το άμεσο αποτέλεσμά τους. Ο Μέγας Απολλώνιος έχοντας καταληφθεί απο θείο ρίγος δέχτηκε σε προφητική έξαρση την αποκάλυψη της ταυτότητας αυτών των νεκρών και στα πνευματικά του μάτια πέρασαν όλες οι σκηνές του μαρτυρίου των Ερετριαίων. Μάλιστα διείδε και την δίκαιη τιμωρία των εχθρών τους. Γιατι το κείμενο συνεχίζει: "Tότε με δάκρυα στα μάτια ο Απολλώνιος κραύγασε μέσα στους τάφους: Ω! σεις όλοι που η μοίρα οδήγησε σε αυτούς τους τόπους, Ερετριείς, εάν χάσατε την πατρίδα σας έχετε τουλάχιστον την παρηγοριά οτι κατέχετε έναν τάφο, ενώ οι δήμιοι που σας πήραν απο τις εστίες σας καταστράφηκαν δέκα μήνες απο την απαγωγή σας όχι μακριά απο το νησί σας και στερήθηκαν τάφου".
- - -
Αναφέρεται στη ναυμαχία της Σαλαμίνος όπου καταστράφηκε ολοσχερώς ο αγέρωχος περσικός στόλος.
Γνωρίζουμε τι σημασία απέδιδαν οι Αρχαίοι Έλληνες στο να μείνει ο νεκρός "άταφος". Αυτό ήταν η μεγαλύτερη ιεροσυλία, γιατι η ψυχή δεν μπορούσε να ησυχάσει και ήταν υποχρεωμένη να περιφέρεται γύρω απο τον τόπο του θανάτου, σαν φάσμα.
Μόνο τα πτώματα όσων αυτοκτόνησαν έπρεπε να στερηθούν τάφου και νεκρώσιμων τιμών. Επειδή η αυτοκτονία όπως δίδασκε ο Πυθαγόρας αποτελούσε μεγάλη προσβολή κατά των θεών. "Κανείς δεν πρέπει να εγκαταλείπει την θέση του στη ζωή, χωρίς την διαταγή του στρατηγού του που είναι ο Θεός" (Cicero, de Senectute, XX). Και ο Κέβης απαντά στον Σωκράτη: "Άκουσα απο τον δάσκαλό μου Φιλόλαο οτι δεν επιτρέπεται στον άνθρωπο να δίνει μόνος τέρμα στη ζωή του" (Πλάτωνος, Φαίδων 61).
Στις Θήβες και στην Κύπρο οι εθνικοί νόμοι διαποτισμένοι απο αυτή την αρχή απαγόρευαν την ταφή στους αυτόχειρες. Στην Αθήνα αρκούνταν στο να τους αποκόψουν το ένα χέρι και να τους ενταφιάσουν χωριστά (Αισχίνης, Κτησιφών 244, συγκρ. Ε. Rohde. Psyche σελ. 179).
Η λατρεία λοιπόν των νεκρών είναι αδιάσπαστη απο τον Πυθαγορισμό που την δίδαξε, την επέβαλε και την οργάνωσε σε όλες τις κοινότητες του Τάγματος.
Η παρηγορητική αυτή βεβαίωση της ύπαρξης δεσμού, γέφυρας μεταξύ ζωντανών και νεκρών, ενίσχυσε και εξυπηρέτησε απειράριθμες ψυχές. Γλύκανε πολλά σκληρά πένθη και γέννησε φωτεινές ελπίδες.
Κατά τους Αρχαίους οι νεκροί δεν περιορίζονται μόνο στο να δέχονται τιμές και στο να περιβάλλουν τους ζωντανούς με αγάπη και προστασία. Τους επισκέπτονται ακόμη στα όνειρα παρέχοντάς τους χρήσιμες υποδείξεις και αγαθοποιές συμβουλές. Ολόκληρη η Αρχαιότητα είναι πλήρης τέτοιων περιπτώσεων, απο τις οποίες επιβεβαιώνεται η μόνιμη και σταθερή επαφή μεταξύ Ορατού και Αόρατου και η πνευματική συνεργασία μεταξύ των δύο κόσμων.
Αρκεί να διαβάσουμε τα έργα του Κικέρωνα (De Divinatione), του Βαλερίου Μαξίμου και του Πλουτάρχου (Βίοι Παράλληλοι) για να εκπλαγούμε μπροστά στην μεγάλη ποικιλία των περιστατικών και την σοβαρότητα με την οποία οι Αρχαίοι περιέβαλλαν τα όνειρα και τα οράματα.
Πολυ ενδιαφέρουσα, επίσης, είναι η αφήγηση του Πλουτάρχου (Περ. Σωκρ. Δαιμ. ΧΙΙΙ έως ΧVΙ) σχετικά με την διάσωση του Φιλολάου και του Λύσιδος απο την δια πυρός καταστροφή της Σχολής των Πυθαγορείων και την μετέπειτα αναγγελία του δικού του θανάτου απο την ψυχή του Λύσιδος στους εναπομείναντες μαθητές.
Μεταξύ τους ήταν και ο Θεάνωρ, ο οποίος μεταβαίνοντας στην Θήβα πληροφορήθηκε οτι όντως ο Λύσις είχε πεθάνει και ενταφιαστεί εκεί απο την οικογένεια του Πολυμνίου.
Ενδιαφέρουσα είναι η σχετική απάντηση του Θεάνωρος: "Πρέπει να γνωρίζετε", του είπε,"πως υπάρχουν κάποιοι τύποι που πρέπει να τηρούνται κατά τον ενταφιασμό των Πυθαγορείων, που εάν δεν τηρηθούν μας αφήνουν την υποψία οτι οι ψυχές τους δεν έχουν την πρέπουσα ανάπαυση που τους ανήκει. Αυτή η σκέψη μας απασχόλησε πολύ αφότου πληροφορηθήκαμε μέσω ονείρου τον θάνατο του Λύσιδος, γιατι μπορούμε να αντιληφθούμε απο κάποια σημεία που μας παρέχουν τα όνειρα, εάν έχουμε μπροστά μας ζωντανό ή νεκρό".
Ο Θεάνωρ εδώ αναφέρεται σε ένα εσωτερικό απόρρητο το οποίο μάθαμε χάρις στην πολυλογία του Πλουτάρχου, συγκεκριμένα οτι οι νεκροί εμφανιζόμενοι δεν αφήνουν σκιά και δεν "παίζουν" τα μάτια τους (βλ. Πλουτ. Ελλην. Προβλ. 38, ΙΙ των βραδέως υπο του θείου τιμωρουμένων, ΧΧΙV, 564 C).
"Eπειδή όμως πληροφορηθήκαμε" συνεχίζει ο Θεάνωρ, "οτι ο Λύσις απεβίωσε σε ξένη γη και υπαρχει πιθανότητα να ενταφιαστεί αντίθετα με τις προϋποθέσεις μας, αποφασίσαμε να ερθουμε εδώ για την εκταφή του και για να τον ξαναθάψουμε κανονικά. Για αυτόν τον λόγο ήρθα στην Θήβα".
Και περιγράφει επι πλέον όσα ακολούθησαν: "Οδηγήθηκα κοντά στον τάφο. Όταν νύχτωσε, έκανα τις σχετικές σπονδές και άρχισα να επικαλούμαι την ψυχή του Λύσιδος να εμφανιστεί εξερχόμενη απο τον τάφο, για να μου πει τι έπρεπε να κάνω. Και τότε μέσα στη νύχτα και χωρίς να παρουσιαστεί τίποτα μπροστά στα μάτια μου, θεώρησα οτι άκουγα μία φωνή που μου έλεγε:
Μην μετακινήσεις τίποτε απο αυτά που δεν πρέπει να μετακινούνται. Το σώμα του Λύσιδος ενταφιάστηκε απο τους εδώ φίλους του κατά ικανοποιητικό τελετουργικά τρόπο. Όσο για την τύχη της ψυχής του, είναι αυτή: αφού αμέσως αποχωρίστηκε απο το σώμα, δόθηκε σε έναν νέο δαίμονα.
Το πρωί πληροφορήθηκα απο τον Επαμεινώνδα πώς ακριβώς είχε εκτελέσει τον ενταφιασμό του Λύσιδος. Κατάλαβα τότε οτι εκείνος πριν πεθάνει τον είχε μυήσει στην εντέλεια στις πιο μυστικές πράξεις μας".
Απο το απόσπασμα αυτό καταλαβαίνουμε την σημασία που απέδιδαν οι Πυθαγόρειοι στον κατά τους καθιερωμένους τύπους κανονικό ενταφιασμό των νεκρών τους. Παρατηρούμε έτσι οτι ο αρχαίος Έλλην [(όχι βέβαια ο υλιστής)] ζούσε σε συνεχή επαφή με τους νεκρούς του, απο όσα μάλιστα αναφέραμε διαπιστώνουμε οτι η λατρεία των προγόνων οπως τηρείται και εφαρμόζεται απο τους λαούς της Ανατολής, δεν στερείται ούτε βάθους ουτε νομιμότητας.
Πόσο οι σύγχρονες συνθήκες ζωής άλλαξαν τις ιερές αυτές παραδόσεις! Αμέσως μόλις ο σημερινός νεκρός τοποθετηθεί στον τάφο, όλα τελειώνουν. Το πολύ μια φορά το χρόνο γίνεται μια τυπική επίσκεψη, μια τυπικότερη παράκληση και το καθήκον έχει εκπληρωθεί.
Όχι μόνο δεν διατίθεται για τους νεκρούς μας σήμερα ιδιαίτερος χώρος, όπως κατά την αρχαιότητα (Lararium) αλλα ούτε καν ένα μέρος του τοίχου για την ανάρτηση των εικόνων των αγαπημένων μας. Κανένα λιβάνι, κανένα ακοίμητο πυρ... Άλλοι καιροί, άλλες μεταφυσικές αντιλήψεις, άλλα έθιμα...
[(έπεται το τέλος με τηv Υποεvότητα Β')]
Jean Mallinger
Τα Εσωτερικά Μυστικά
των Πυθαγορείων
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου