Η ΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΘΕΟΥ

Το κάλεσμα του Θεού το ακολουθά η Ανάστασή του. Η ιδιοτυπία του οσιρικού θείου Δράματος μεταθέτει δογματικά την ανάσταση του ΄Οσιρι στη σφαίρα των Θεών. μα το αρχαιότερο ιεροτυπικό ανακρατεί ιερουργικούς τύπους της ανάστασής του. Η ανάσταση του Ταμμούζ, η θριαμβική του επιστροφή κ΄οι χαιρετισμοί που τον υποδέχονονται ακούονται, αγκαλά κι όχι εμφαντικά, αρκετά ωστόσο καθαρά στις Ταμμουζικές  Λειτουργίες. Στο ιερατικό υπόμνημα του θείου πάθους του Ασσούρ, που καθρεφτίζει το πάθος του Βήλου- Μαρντούκ , οι θεοί στήνουν πόλεμο με τους θεούς του Κάτω Κόσμου στην πύλη του τάφου του Θεού, πού' ναι πύλη και του ΄Αδη μαζί, τους νικούν κι΄ανεβάζουν το Βήλο - και τους ομόλογους μεσοποταμιακούς θεούς - στον Επάνω Κόσμο. Με την ανάσταση του χαναναίου Βάαλ- ("ζωντανός ο παράξιος ο Βάαλ, ζει ο ρήγας, ο αφέντης της Γης") - λύνεται ο κόμπος που στερφόδενε την πλάση : "  Σ΄ονειροφάνταση, ώ ΄Ηλ, ώ καλόκαρδε, σ΄ορασιά, πλάστη εσύ των πλασμάτων, οι ουρανοί βροχοβρέχανε πάχος, τα ξερορέματα τρέχανε μέλι". Στο ανοιξιάτικο φοινικικό πανηγύρι του ΄Αδωνι γιορτάζεται η ανάσταση του θεού. μα στα φθινοπωρινά πανηγύρια των έξω λατρειών, που παρασταίνεται το ξόδι του θεού, η ανάσταση κατασταλάζει στην ευχή να γυρίσει ο θεός και του χρόνου. Σ΄υστερότερους χρόνους, πολύ ύστερα από την επίσημη καθιέρωση του Χριστιανισμού, οι ανοιξιάτικες τελετές της Βύβλου φαίνεται να μετασχηματίζουν τις φθινοπωρινές τελετές, στο αλεξανδρινό καν πανηγύρι. ΄Ενα χωρίο του Κυρίλλου της Αλεξανδρείας όχι μονάχα αναφέρει ανάσταση κ΄εδώ, μα παρουσιάζει νά' χει οργανωθεί ( σίγουρα πάνω στα πρότυπα των Οσιρικών τελετών) κ΄ένα λειτουργικό στό Αδώνιο δράμα : επλάττοντο τοίνυν ΄Ελληνες εορτήν επί τούτω τοιαύτην. Προσεποιούντο μεν γαρ λυπουμένη τη Αφροδίτη, δια το τεθνάναι τον ΄Αδωνιν, συνολοφύρεσθαι και θρηνείν. ανελθούσης δε εξ΄άδου, και μην και ηυρήσθαι  λεγούσης τον ζητούμενον, συνδήδεσθαι και ανασκιρτάν. και μέχρι των καθ΄ημάς καιρών εν τοις κατ΄Αλεξάνδρειαν ιεροίς ετελείτο το παίγνιον τούτο. 

'Αττις

Στη ρωμαϊκή λατρεία του ΄Αττι, που ξεσηκώνει το σχέδιο της φρυγικής λατρείας του, η ανάσταση του θεού, τα Ιλάρια ή "Γιορτή της χαράς" πανηγυρίζεται ύστερ΄από τα πάθη του, στις 25 του Μάρτη. Την ανάσταση του μινωικού θεού την προδίνει ο μύθος του Γλαύκου που ανασταίνεται μ΄ένα θαυματικό βοτάνι. σε μυστηριακούς τύπους τη μαρτυρά το ξανάφτιασμα του καομματιασμένου Ζαγρέα. Μα κάποιος αρχειοκατέβατος μύθος, πώς από ' να σπήλαιο  της Κρήτης λαμποκοπά κάθε χρόνο φωτιά από το αίμα της γέννας της Ρέας, μαρτυρά πως ο ξαναερχομός του θεού κατασταλάζει στο ξαναγέννημά του κάθε χρόνο. Την ίδια γραμμμή δείχνει η εκδοχή του Ζαγρεϊκού μύθου, πως τον σκοτωμένο Ζαγρέα τον καταπιάνει και τον γεννά σα Διόνυσον η Σεμέλη. Η λατρεία ενός θεού που πεθαίνει και ξαναγεννιέται σα βρέφος, κεντρώνεται και στη λατρεία του Διονύσου. Οι " 'Οσιοι" στους Δελφούς τελούν απόρρητη θυσία στον τάφο του Διονύσου, όταν οι Θυιάδες ιερουργούν την 
" έγερσιν" του Θείου Βρέφους, του Λικνίτη. Σε κάθε περίσταση, η θετική μαρτυρία μιάς ανάστασης του Διονύσου ξακολουθεί να μας λείπει. Ο λόγος είναι πως η θανατική περιπέτεια του θεού μεταπλάθεται πάνω στην Κάθοδο και ΄Ανοδο της Θεάς, μεταγυρίζοντας- όπως τελικά και του Ταμμούζ, του Βήλου, του Βάαλ και του ΄Αδωνι- σ΄ενα κατέβασμα κι ανέβασμά του από τον ΄Αδη. Η τροπή τούτη εικονογραφίζεται στο πανηγυρικό ξαναγύρισμα και στ΄ανέβασμα του Βήλου από τον ΄Αδη, καθώς και σε λογίς στοιχεία του δράματος του Διονύσου. Στην "αγορά" της Τροιζήνας είταν ναός της ΄Αρτεμης με μινωϊκή παράδοση και μ΄αγάλματα μέσα , των χθονίων θεών. και για την ντόπια παράδοση, εδώθε ο Διόνυσος ανέβασε από τον ΄Αδη τη Σεμέλη. Είδαμε τ' ανακράξιμο του θεού στα " Λήναια" και στην Λερναία "λίμνη" , όπου και προσφορά στον κλειδοκράτορα του κάτω Κόσμου. Εδώθε ανεβαίνει από τον ΄Αδη ο Διόνυσος, ανεβάζοντας, για την ντόπια παράδοση και τη Σεμέλη μαζί του. Είδαμε ακόμη πως στη Ρόδο, αναφέρονται " κάθοδοι" του θεού και παρακίνημά του με μουσικό όργανον, τον υδραύλην ν΄ανέβει. Αγγειογραφικά μνημεία τεκμηριώνουν σα γενικότερη τη λαϊκή πίστη.

O Ερμής παραδίδει το βρέφος Διόνυσος στον Σειληνό και στις Ναϊάδες

Το πιό αναντίλογο είναι μιά μελανόμορφη λήκυθος ( τέλη του 5ου αι.) όπου παρασταίνεται  ο Διόνυσος να βγαίνει μέσα από το χώμα. Η παράσταση βεβαιώνει την ερμηνεία πως και στην παράσταση του κρατήρα του Βρεταννικού Μουσείου, όπου αναγνωρίζεται η άνοδος ενός βλαστικού θεού, έχουμε, μ΄όλο που ο Διόνυσος σημαδεύεται κι΄ανάμεσα στους θεατές, την άνοδο του Διονύσου. Χαρακτηριστική είναι εδώ η παρουσία της Νίκης, που σημαδεύει το νικημό του Χειμώνα και του Θανάτου. Στην ίδια κατηγορία πέφτει, κατά μιά άποψη, η παράσταση της ανόδου του Διονύσου και της Αριάδνης, σ΄ένα κρατήρα του Λούβρου, όπου η Αριάδνη ηρωίδα κι΄αλλοτινά κατερχόμενη Θεά, παίρνει τη θέση της Σεμέλης. κι ανάλογη παράσταση, από κύλικα του Μουσείου της Νεάπολης , του Διονύσου και της Σεμέλης. Μιάν άνοδο του θεού μπορούμε να βλέπουμε και στον ερχομό του μέσα σ΄ένα τροχοφόρο καράβι. Το αμαξοκάραβο τούτο μαρτυριέται για την Αθήνα από τις αγγειογραφίες. για τη Σμύρνη από νομίσματα. και για την ίδια πάλι πολιτεία κι΄από πληροφορία του Φιλοστράτου :  πέμπεται γαρ τις μηνί Ανθεστηριώνι μεταρσία τριήρης ες αγοράν, ήν ο του Διονύσου ιερεύς, οίον κυβερνήτης, ευθύνει πείσματα εκ θαλάττης λύουσαν. Η τελευταία μαρτυρία συνδέει το καράβι με τα Ανθεστήρια και μιά σειρά στοιχεία που μαρτυρούν πομπή κι αμάξια στους " Χόες" τοποθετούν τον ερχομό του Θεού στη δεύτερη τούτη μέρα των Ανθεστηρίων. Είναι φανερό πως ο Διόνυσος γυρίζει από κάποιο ταξίδι. Μα τα Ανθεστήρια είναι αρχαιότερα από τον αποικισμό των Ιώνων, κ΄έτσι το πλάσμα πρωτοσχετίζεται με το αθηναϊκό πανηγύρι.

 

O Διόνυσος στο καράβι του

 Από την άλλη, είδαμε πως  η κατάβαση του Διονύσου που παρωδείται στους " Βατράχους" του Αριστοφάνη, σχετίζεται με την " εν Λίμναις" περιοχή, όπου το αρχαιότερο ιερό του Διονύσου, που ανοίγει μιά φορά το χρόνο, στους "Χόες". Αν , έτσι, ο Θεός κατεβαίνει στον ΄Αδη από μιά βαλτολιμνιά, φυσικό είναι να ξανανεβαίνει απ΄αυτή, ταξιδεύοντας μέσα σ΄ενα καράβι. Το στοιχείο τούτο συνεργεί, ίσως, στο γυρισμό της περιπέτειας του θεού σ΄ένα ταξίδι. Στη Μίλητο, στην Πριήνη, στην ΄Εφεσσο συναντιέται η γιορτή των καταγωγίων. Σ΄επιγραφή της Μιλήτου αναφέρεται " καταγωγή" του Διονύσου από τον ιερέα και την ιέρειά του , με συμπαράσταση των ιερειών του Διονύσου Βακχίου. Σ΄επιγραφή της Πριήνης μνημονεύεται λατρεία Διονύσου του Καταγωγίου και πομπή των συγκαταγαγόντων τον Διόνυσον με επικεφαλής τον ιερέα του Διονύσου του Φλέου που παίρνει, κατά την επιγραφή, και την ιερωσύνη του Καταγωγίου. Τα " Καταγώγια" της Εφέσου μνημονεύονται από "βίο" του Αγίου Τιμοθέου. Αν είναι διονυσιακά δεν μαρτυριέται εδώ, συνάγεται όμως από τα άλλα ιωνικά "Καταγώγια" , από την ομώνυμη γιορτή που υποδέχεται τον Αντώνιο- Διόνυσο στην ΄Εφεσο, κι΄από την παρουσία μιάς σπονδής των Καταγωγίων στον αθηναϊκό θίασο των "Ιοβάκχων", που την τελεί σε μιά γιορτή με τ΄όνομα Στιβάς, παρμένο από τα διονυσιακά κισσοδεμάτια. ΄Αν τα Καταγώγια σχετίζονται με το καράβι του Θεού και γενικότερα, έτσι με τα Ανθεστήρια, δεν έχουμε άμεση μαρτυρία. μα η συνολική ένδειξη ευνοεί τον ταυτισμό τους. Σ΄όλα τούτα η ιδέα της Ανάστασης, υποχωρώντας μαζί με την ιδέα του Θανάτου του Θεού, συγκεντρώνεται, ολοένα και περισσότερο, στην επιφάνειαν του Θεού, στο ξαφνικό και δοξαστικό παρουσίασμά του, που ανταποκρίνεται στην επίκληση ή ανάκληση των πιστών του. Ο ερχομός και το παρουσίασμα του Θεού στη μέση των θιάσων του είναι στοιχείο των μαιναδικών οργίων του και ξεμένει στις γυναικείες τελετές των κατοπινών τριετηρικών του οργίων. Στην αρχαία τούτη επιφάνειαν αντιστοιχεί η χρονιάτικη επιφάνεια που ανακεφαλαιώνει τους τύπους της Ανάστασής του. Λείψανα μιάς αρχαίας πραγματείας για τον Διθύραμβο παραδίνει απόσπασμα ύμνου στην "επιφάνειαν " του Διονύσου που ξαναγυρίζει ( στα Ανθεστήρια βέβαια) ύστερα από δώδεκα μήνες : αναβόασον αυτώι. Διόνυσον αείσομεν ιεραίς εν αμέραις δώδεκα μήνας απόντα, παρά δώρα, πάντα δ΄άνθη. Είναι το στοιχείο που από καιρό λογιέται πως βρέθηκε στην εμφάνιση του " από μηχανής θεού" στην Τραγωδία.

από το βιβλίο του Παναγή Λεκατσά
"ΤΟ ΘΕΙΟΝ ΔΡΑΜΑ"