Ο ΜΑΓΙΚΟΣ ΚΑΘΡΕΠΤΗΣ

Από τις πραγματείες του Ιωάννου Ψυχάρη ,οι οποίες εκδόθηκαν στο Παρίσι το 1888 Le miroir importun, όπως αναδημοσιεύθηκαν από τον Νικόλαο Πολίτη στα «Λαογραφικά Σύμμεικτα» στον β΄τόμο, της εκδόσεως του εθνικού τυπογραφείου του έτους 1921.

Η περί του εν ανακτόροις της Κωνσταντινουπόλεως μαγικού καθρέπτου διήγησις εκτίθεται εξ΄αφορμής της καταστροφής αυτού επί του Μιχαήλ. Την διήγησιν περιλαμβάνομεν εκ του ιστορικού βιβλίου του Ψευδοδωροθέου(1) της εν Βενετία εκδόσεως του 1750, διακρίνοντες δια κυρτών γραμμάτων όσα επιπλέον του Χρονικού του μετοχίου του Παναγίου Τάφου περιέχονται παρά τω Ψευδοδωροθέω και σημειώνοντες επιμελώς πάσαν διαφοράν των δύο κειμένων.

Ο βασιλεύς Μιχαήλ (2), αφού παρέστη εις αγώνας εν των ιπποδρόμω, επανήλθεν εις το παλάτιον και επεδόθη εις ευωχίαν και πότους μετά των φίλων του : “ και εκεί εις την μεγάλην χαράν και ευθυμίαν οπού είχαν, ήλθεν ο γραμματικός του και του είπε. Να ηξεύρης , αφέντη βασιλεύ, ότι οι Τούρκοι ετοιμάζονται με φουσάτα και έρχονται καταπάνω της βασιλείας σου να σε πολεμήσουν.

 Και να ακούετε, πόθεν το έμαθεν ο γραμματικός.

Η βασιλεία είχεν ένα καθρέφτην μέγαν και θαυμαστόν, τον οποίον τον έκαμε με αστρονομικήν τέχνην Λέων ο σοφός (3). Και εκεί μέσα έβλεπες όλον τον κόσμον, τους βασιλείς, τους αφέντας, τους στρατηγούς, τα φοσάτα, (4) τα άλογα, τα άρματα, τα κάστρη, τα χώρας, και ει τι ήθελες και επεθύμεις να ίδης εις άλλον κόσμον, υπήγαινες και το έβλεπες εις τον καθρέφτη, καθώς να ήσουν και εις τον κόσμον εκείνον να το έβλεπες και ει τι συμβουλίας και απόφασιν έκαμναν οι βασιλείς, και οι άλλοι αυθένται δια πάσαν υπόθεσιν και περί πολέμων πόσα φουσάτα εσύναζαν και πώς τα αρμάτωναν, και πού θέλουν να υπαγαίνουν, εκεί τα έβλεπες όλα καταλεπτώς. Και ούτως ο γραμματικός επήγεν εις τον καθρέπτην , και είδε τα φουσάτα των Τουρκών, οπού εμαζώνοντο να έλθουν να πολεμήσουν την Κωνσταντινούπολιν, και υπήγε και είπέ το του βασιλέως. Και καθώς το ήκουσεν ο βασιλεύς εκεί εις την τράπεζαν , εφάνη του πολλά κακόν δια την χαράν οπού είχε και εχαίρετο. Και δια να μηδέν παύσουν οι χοροί και τα παιγνίδια και η τράπεζα, απέστειλεν ένα από τους υπηρέτας του και ετζάκισέν τον τελείως και συνέτριψε τον καθρέφτην εκείνον τον πολυτίμητον και αξιέπαινον. Και τον γραμματικόν ύβρισε ύβριτας μεγάλας και εδίωξέ τον από το παλάτι».

Ο μαγικός καθρέπτης δεν είναι επίνοια του χρονογράφου, όστις συνέδεσε μόνον προς το βυζαντινόν κράτος και την βασιλείαν του Μιχαήλ την περί  τούτου διήγησιν. Μαγικά κάτοπτρα, αποκαλύπτοντα τα μακράν συμβαίνοντα ή παντοίας άλλας έχοντα θαυμαστάς ιδιότητας, μνημονεύονται και εις παραμύθια και εις μυθικάς διηγήσεις πολλών λαών. Τοιαύτα παραμύθια φέρονται και παρά τω ημετέρω λαώ. 
Εις έν ανέκδοτον του χωρίου Βόθρων της Νάξου η μία των τριών θυγατέρων βασιλέως ζητεί από τον μέλλοντα να ταξιδεύσει πατέρα της να της φέρη « έναν κατρέφτη να βλέπη μέσα ό τι γίνεται΄ς όλον τον κόσμον» Ο βασιλεύς « εψούνισεν και των τριωνών του θυατερώ ότι του παραγγείανε, και εκείνη που πήρεν τον κατρέφτη εκάθουντανε μερουνυχτού και θώρειε τ΄εγίνουντανε ‘ ς τον κόσμο». 
Εις άλλο παραμύθιον της Αγίας ΄Αννης της Ευβοίας, αναφέρεται παλαιός καθρέπτης, εις τον οποίον εφαίνοντο τα μακράν υπάρχοντα. Εις άλλο πάλι του αυτού τόπου μία βασιλοπούλα κατέχει καθρέπτην , εις τον οποίον φαίνονται όλα, οπουδήποτε και αν κρύπτωνται. ΄Η ο βασιλεύς έχει καθρέπτην, δεικνύοντα πάντα εχθόν εισερχόμενον εις το βασίλειόν του.

Εις έν κυπριακόν αναφέρεται « ένα γυαλλίν» όπου φαίνεται όλος ο κόσμος μέσα. Καθόλου δε των μαγικών κατόπτρων γίνεται μνεία εις πολυπληθή παραμύθια ευρωπαϊκών και ασιατικών λαών, καθώς και εις ευρωπαϊκάς μυθοπλασίας των μέσων χρόνων.( Ο μάγος Βιργίλιος δεικνύει έν κατόπτρω εις ένα ιππότην την σύζυγόν του απιστούσαν κατ΄οίκον και σκευωρούσαν μετά του εραστού της τον θάνατον αυτού. Εις την Faery Queen του  Spencer ο Μέρλιν κατασκευάζει μαγικόν κάτοπτρον , εις το οποίον μία κόρη βλέπει την εικόνα του ερωμένου της. Εις τον κόμητα του Surrey ο Cornelius Agrippa δεικνύει εν κατόπτρω την μακράν ευρισκομένην ερωμένην του. Ανάλογοι είναι οι διηγήσεις του ΄Αμαδις (5)  της Ελλάδος, περί πύργου της οικουμένης, εν΄ω δια μαγείας εφαίνοντο όλα τα συμβαίνοντα εις την οικουμένην. Και η περί κατασκευής υπό του Βιργιλίου τελέσματος (6) προς φυλακήν της Ρώμης, συνισταμένου εξ΄αγαλμάτων, των οποίων οι κωδωνισμοί εμήνυον τους απειλούντας την πόλιν κινδύνους. Το τέλεσμα τούτο του Βιργιλίου κατά τινας παραλλαγάς ήτο μαγικόν κάτοπτρον, δεικνύον πόθεν υπήρχε κίνδυνος πολέμου και πού ευρίσκονται τα κλαπέντα αντικείμενα. Μαγικόν κάτοπτρον αναφέρεται και εις τας περί του Ιωάννου του πρεσβυτέρου παραδόσεις. Εις την επιστολήν αυτού, μνημονεύεται κάτοπτρον εις κορυφήν στήλης δεικνύον πάντα τα τεκταινόμενα εις τας γείτοντας και τας υποτελείς χώρας. Κατά τινα μεσαιωνικήν παραλλαγήν των Τρωϊκών μύθων και το παλλάδιον ήτο τοιούτο κάτοπτρον.)

Ιδιαιτέρας προσοχής αξία είναι η συχνοτάτη μνεία μαγικών κατόπτρων υπό Αράβων συγγραφέων των μέσων χρόνων, και δη κατόπτρων ευρισκομένων, εν Αλεξανδρεία και γενικώς εν Αιγύπτω. 
Η Σύνοψις των θαυμασίων  περιέχει αναγραφήν πολλών τοιούτων κατόπτρων εν Αιγύπτω, δύο δε τούτων μνημονεύει και έτερον αραβικόν έργον του ΙΑ΄αιώντος «Αι πολύτιμοι λίθοι της θαλάσσης». Το μεν κάτοπτρον υπό του βασιλέως Σουρίδ κατασκευασθέν, όπου εφαίνοντο τα συμβαίνοντα εις επτά κλίματα του κόσμου και οι εκ παντοίων διευθύνσεων ερχόμενοι εις Αίγυπτον ταξιδιώται. Τούτο ήτο τοποθετημένον επί χαλκού φάρου. Τα δε κάτοπτρα υπό του βασιλέως Σα εκ τη πόλει Σα επί πύργων παραλίων τετθειμένα. Και άλλα μεν τούτων συγκεντρώνοντα τας ηλιακάς ακτίνας επί των εχθρικών πλοίων κατέκαιον αυτά, εις άλλα εφαίνοντο αι αντιπέραν της θαλάσσης πόλεις, εις άλλα πάσαι, αι χώραι της Αιγύπτου, και η ευφορία ή αφορία αυτών, καθώς και πάντα εν γένει τα μέλλοντα να συμβώσι. Και άλλοι δε μεσαιωνικοί συγγραφείς, πλην των Αράβων, αναφέρουσι θαυμαστόν μετάλλινον κάτοπτρον επί του φάρου της Αλεξανδρείας, δεικνύον από μεγίστης αποστάσεως τα καταπλέοντα εις τον λιμένα πλοία.

Αι θαυμάσιαι αυταί διηγήσεις δεν είναι δυνατόν να υπτεθή, ότι επλάσθησαν εκ του μηδενός. Τουναντίον δε φαίνεται πιθανώτατον, ότι είναι απηχήσεις των παραδόσεων περί της αλεξανδρινής επιστήμης. Τα εν λατινική μεταφράσει περισωθέντα Κατοπτρικά  του ΄Ηρωνος του Αλεξανδρέως, τα οποία εν κεφ. 11-18 δεικνύουσιν οπόσον καταπληκτικά  οπτικά φαινόμενα παράγουσιν οι παντοειδείς τεχνικοί συνδυασμοί των επιπέδων και των κοίκων κατόπτρων, εξηγούσιν πώς ήτο δυνατόν εκ θετικών δεδομένων η δημώδης φαντασία να διαπλάση τους  περί των μαγικών κατόπτρων μύθους.( Κατά τους χρόνους της αναγεννήσεως η μαγική τέχνη επηγγέλλετο την κατασκευήν μαγικών κατόπτρων. Η Αικατερίνη των Μεδίκων λέγεται ότι κατείχε τοιούτο κάτοπτρον. Ο J.B. Porta ( Magia naturalis βιβλ.ΧVII κεφ.2) δίδει οδηγίας προς κατασκευήν κατόπτρων «quae longe et in aliis locis geruntur”. Και μέχρι των χρόνων ημών δεν εξέλιπεν η εις ταύτα πίστις )

  
Τον μαγικόν καθρέπτην του Βυζαντίου είχε κατασκευάση κατά το βιβλίον ιστορικόν του Ψευδοδωροθέου, ο Λέων ο σοφός με αστρονομικήν τέχνην, αλλά το Χρονικό του μετοχίου του Παναγίου Τάφου δεν αναφέρει όνομα τεχνίτου, περιοριζόμενον εις την δήλωσιν , ότι ήτο κατεσκευασμένος με λεκανομαντείαν. Ο αναχρονισμός του Ψευδοδωροθέου,(λάθος εκτίμησις του Ν.Πολίτη βλ.σχετ.σχολ3) και του παλαιοτέρου χρονογράφου Μιχαήλ του Γλυκά, αποδωσάντων την κατασκευήν έργου καταστραφέντος υπό του βασιλέως Μιχαήλ του Γ΄, εις τον είκοσι περίπου έτη μετ΄αυτόν βασιλεύσαντα Λέοντα, προέρχεται εκ της συγκεντρώσεως εις τον βασιλέα τούτον μυθικών διηγήσεων περί θαυμασίων κατασκευασμάτων. Διότι εις αυτόν απεδίδετο και η κατασκευή της μαρμαρίνης χελώνης, ήτις περιτρέχουσα τας οδούς΄της Κωνσταντινουπόλεως εκαθάριζεν αυτάς, και του δικαιοκρίτου, ήτοι της  εκ πορφυρού μαρμάρου χειρός, ήτις ώριζε την δικαίαν τιμήν των πωλουμένων πραγμάτων , και ή του θαυμαστού πλατάνου.

Τον λόγον, δι΄ον η περί του μαγικού καθρέπτου διήγησις προσηρμόσθη εις την ιστορίαν του Μιχαήλ του Γ΄, πρέπει να τον αναζητήσωμεν εις την αδιαφορίαν αυτού περί των συμφερόντων και της σωτηρίας του κράτους, αποστέργοντος και να μανθάνη τους επαπειλούντας αυτό κινδύνους. Οι χρονογράφοι αφηγούνται δύο χαρακτηριστικά γεγονότα περί τούτου. ΄Οτε ποτέ, ιστάμενος επί άρματος , ήτο έτοιμος να μετάσχη ιππικού αγώνος, ήλθεν εν σπουδή, ο πρωτονοτάριος και επέδωκεν αυτώ γράμματα του δομεστίκου των σχολών, αγγέλλοντα επιδρομήν των Σαρακηνών και δήλωσιν της Ασίας. Οργισθείς δε ο αυτοκράτων επετίμησεν αυτόν σφοδρώς  δια το άκαιρον άγγελμα, ενώ σπουδαιοτάτη φροντίς περί του ιππικού αγώνος απησχόλει αυτόν. Άλλοτε δε διέταξε να μην ενεργώσιν οι πλησίον της Κωνσταντιουπόλεως φανοί, διών από κορυφής εις κορυφήν ορέων μετεδίδοντο αι αγγελίαι περί επιδρομών βαρβάρων, ίνα μη περισπάται η προσοχή των θεατών από της ηνιοχείας αυτού. Διατάσσων ο βασιλεύς την μη ενέργειαν των γειτονούντων τη πρωτευούση πυρσών, δι΄ων εμάνθανε τας επιβουλάς των πολεμίων, συνέτριβε τον μαγικόν καθρέπτην τον αποκαλύπτα τα σχέδια των πολεμίων.

Σχόλια της Thaleia Elikonias επί του κειμένου :

1.Ψευδο-Δωρόθεος  Μονεμβασίας, είναι το όνομα που δόθηκε στο αγνώστου συγγραφέα   χρονικό με τον τίτλο Βιβλίον Ιστορικόν, που δημοσιεύθηκε στην Βενετία το 1631. Το έργο περιλαμβάνει την ιστορία του κόσμου από την δημιουργία μέχρι τις αρχές του 17ου αιώνα, και φιλοδοξεί να έχει γραφτεί από ένα ανύπαρκτο μητροπολίτη της Μονεμβασιάς με το όνομα Δωρόθεος. Το βιβλίο απετέλεσε δημοφιλή  πηγή ιστορικής γνώσης  κατά την περίοδο της  Τουρκοκρατίας   στην Ελλάδα.

2.Ο Μιχαήλ Γ΄, ο επιλεγόμενος Μέθυσος(839-867), ήταν Αυτοκράτορας του Βυζαντίου (842-867). Γιος και διάδοχος του  Θεόφιλου, ανήλθε στο θρόνο σε ηλικία τριών ετών υπό την αντιβασιλεία της μητέρας του  Θεοδώρας. Ο βίος και η πολιτεία του Μιχαήλ παρουσιάζονται με τα μελανότερα χρώματα από τους Βυζαντινούς χρονογράφους, αλλά τα τελευταία χρόνια υπάρχουν τάσεις αποκατάστασής του. Μεταξύ άλλων, κατήργησε τον οπτικό τηλέγραφο που είχε επινοήσει ο Λέων ο Μαθηματικός και ειδοποιούσε για τις επιδρομές των Αράβων, προκειμένου ν’ απολαμβάνει ο λαός απερίσπαστος τις νίκες του στις αρματοδρομίες. Το βράδυ μεθυσμένος διέτασσε ακρωτηριασμούς κι αποκεφαλισμούς και το πρωί καλούσε τους καταδικασμένους στο επόμενο συμπόσιο.Κατασπατάλησε το δημόσιο χρήμα στα συμπόσια, στα άλογα και στους αρματηλάτες, αγωνιζόμενος και κινδυνεύοντας ο ίδιος. Τελικώς δολοφονήθηκε από τον συμβασιλέα του Βασίλειο, ο οποίος ίδρυσε την Μακεδονική δυναστεία.

3.Δεν πρόκειται περί του αυτοκράτορος Λέοντος του Σοφού , όπως εσφαλμένα αναφέρει και ο Ν.Πολίτης, σχολιάζοντας πιό κάτω περί αναχρονισμού στο έργο του Ψευδοδωροθέου, αλλά περί του Λέοντος του μαθηματικού και φιλοσόφου , ο οποίος γεννήθηκε περίπου το 790 μ. Χ και ήταν μιά επιστημονική διάνοια της εποχής του , κερδίζοντας την εύνοια του αυτοκράτορα Θεόφιλου, πατέρα του Μιχαήλ του Γ. Από το πολυτιμο έργο του ειδικά στον τομέα των μαθηματικών, της άλγεβρας ,αλλά και της αστρονομίας δεν σώζεται σχεδόν τίποτα, λόγω καταστροφής των γραπτών του από τους  εικονολάτρες οι οποίοι επικράτησαν των εικονομάχων.Συγκεκριμένα, το 840 διορίστηκε Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης από τον Θεόφιλο , εποχή κατά την οποία ξέσπασε η εικονομαχική έριδα, στην οποία ενεπλάκη τασσόμενος κατά των εικόνων.' Ετσι μετά την αποκατάσταση της Ορθοδοξίας .καθαιρέθηκε και επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη. Η φήμη του ως φιλοσόφου, αστρονόμου, γεωμέτρη και μαθηματικού ήταν τέτοια που ο χαλίφης της Βαγδάτης, τον κάλεσε για τρία χρόνια προκειμένου να του οργανώσει σχολή. 

4.φουσάτο ουδέτερο 1.ασκέρι, μονάδα στρατού 
2.στρατόπεδο   Nα βρει ένα, τον καλύτερον απ' όλο το φουσάτο,ν' αρματωθεί, να ορδινιαστεί, να'ρθει στον κάμπον κάτω,να πολεμήσει με σπαθί, να τρέξει με κοντάρι (από τον Ερωτόκριτο)
3.πλήθος

Ο μεγάλος Βυζαντινός λόγιος και «πρύτανης» του Πανδιδακτηρίου της Κωνσταντινουπόλεως Λέων, ήταν γνωστός στην εποχή του ως Λέων ο φιλόσοφος ή μαθηματικός.

Περισσότερα: http://www.antibaro.gr/article/255, Ἀντίβαρο

Ο μεγάλος Βυζαντινός λόγιος και «πρύτανης» του Πανδιδακτηρίου της Κωνσταντινουπόλεως Λέων, ήταν γνωστός στην εποχή του ως Λέων ο φιλόσοφος ή μαθηματικός. Γεννήθηκε κάπου στη Θεσσαλία, γύρω στο 790 μ.Χ.

Περισσότερα: http://www.antibaro.gr/article/255, Ἀντίβαρο

Ο μεγάλος Βυζαντινός λόγιος και «πρύτανης» του Πανδιδακτηρίου της Κωνσταντινουπόλεως Λέων, ήταν γνωστός στην εποχή του ως Λέων ο φιλόσοφος ή μαθηματικός. Γεννήθηκε κάπου στη Θεσσαλία, γύρω στο 790 μ.Χ.

Περισσότερα: http://www.antibaro.gr/article/255, Ἀντίβαρο

5. Ο ΄Αμαδις  στην Ελλάδα (Amadis de Grecia) είναι μια ιστορία του περιπλανώμενου ιππότη που γράφτηκε από τον Feliciano de Silva ,  ο οποίος συνέχισε τις περιπέτειες του Amadis de Gaula ( O ΄Αμαδις στην Γαλατία). Ο πλήρης τίτλος του είναι Noveno libro de Amadis de Gaula, Crónica del muy Valiente y esforzado Πρίνσιπε y caballero de la Espada Ardiente Amadis de Grecia, hijo de Lisuarte de Grecia, emperador de Constantinopla y de Trapisonda, y rey de Ρόδας.
Δημοσιεύθηκε στο 1530, το βιβλίο χωρίζεται σε δύο μέρη που ασχολούνται με τις περιπέτειες του Amadis  στην Ελλάδα, καθώς και  με την αγάπη του για τα δύο πριγκίπισσες την Lucela της  Γαλλίας  και η Πριγκίπισσα Niquea ( Νίκαια) της  Θήβας , την  οποία παντρεύεται στη συνέχεια.

6.τέλεσμα, τό, (τελέω) χρήματα πληρωθέντα ἢ μέλλοντα νὰ πληρωθῶσι, πληρωμή, Διοδ. Ἐκλογ. 576, 66, Σχόλ. εἰς Ἀριστοφ. Ἀχ. 613· τὰ σιτικὰ καὶ ἀργυρικὰ Συλλ. Ἐπιγρ. 4957. 47· - δαπάνη, ἔξοδον, Λουκ. ἐν Διῒ Τραγ. 11, Κρον. 35. ΙΙ. συμπλήρωσις, Ἰουστινιαν. ΙΙΙ. θρησκευτικὴ τελετὴ, Κλήμ. Ἀλεξ. 18. 2) πρᾶγμα ἀφιερωμένον, ὅπερ οἱ Ἄραβες μετέτρεψαν εἰς telsam (ἀγγλ. talisman) φυλακτήριον, ἴδε Δουκάγγ.(εδώ στο κείμενο τέλεσμα νοείται το τελευταίο)