ΤΑ ΕΘΙΜΑ ΤΗΣ ΠΡΩΤΟΧΡΟΝΙΑΣ

 Βυζαντινό ωοειδές εγκόλπιο με παράσταση της Θεοτόκου Αγιοσορίτισσας, κατά της μέθης.
Αποθησαυρίζεται στην Ιερά Μονή Βατοπεδίου Αγίου Όρους

Η πίσω πλευρά του βυζαντινού εγκολπίου με την επιγραφή

  MEΘΗΣ ΜΕ ΠΑΘΩΝ ΕΞΑΛ(ΛΩΝ) ΑΡΠΑΣON ΚΟΡΗ Κ(ΑΙ) ΠΡΟΣ ΧΛΟΩΔΗ ΤΡΥΦΕΡΟΝ ΣKHNOY ΤΟΠ(ΟΝ)

 APAΣA XEIPAΣ IKETIKAΣ ΠΑΡΘΕΝΕ ΗΝ ΛΙΘΟΣ ΑΜΕΘΥΣOΣ ΕΝ ΧΛΟΗ ΓΡΑΦΕΙ.

Τα έθιμα της παραμονής του χρόνου και της πρώτης ημέρας του, όπως μας λέει ο Νικόλαος Πολίτης, μπορούμε να τ΄αναζητήσουμε στις γιορτές των Καλενδών, κατά τους πρώτους βυζαντινούς χρόνους. Των εορτών αυτών γραφικώτατη περιγραφή μας παρέχει ο Λιβάνιος, σφοδρότατο δε φιλιππικό κατά των εορτασμών αυτών, εκφώνησε από του άμβωνος της Αντιοχείας, ο μαθητής του Λιβανίου, Ιωάννης Χρυσόστομος. Από τον λόγο  του «εν ταις καλάνδαις»  προκύπτει πως η εορτή συνίστατο κυρίως σε 

« διαβολικάς παννυχίδας», ( παν+νυχίς= ολονυχτία) κατά τις οποίες επικρατούσε ευθυμία και αστεϊσμοί και νυχτερινοί χοροί και οινοποσία και τυχερά παιχνίδια. Μάλιστα στα καπηλειά γίνονταν αγώνες ποτού και άνδρες και γυναίκες μετά τα μεσάνυχτα 

« φιάλας και ποτήρια πληρώσαντες μετά πολλής ασωτίας, τον άκρατον πίνουσιν».

 Οι προσπάθειες της εκκλησίας να ξεριζώσουν τα έθιμα αυτά, ως ειδωλολατρικά και αντιχριστιανικά, τα οποία στιγμάτιζαν με τους κανόνες των οικουμενικών και τοπικών συνόδων , συντέλεσαν στον περιορισμό τους, με αποτέλεσμα άλλα να εξαφανισθούν τελείως και κάποια άλλα, που περισώθηκαν να γίνουν ζωντανή απόδειξη του εθνικού παρελθόντος , τα κατάλοιπα του οποίου  παρέμειναν βαθιά ριζωμένα στην συνείδηση του λαού.

Απ΄αυτά λοιπόν τα έθιμα που περισώθηκαν,  άξιο ιδιαίτερης μνείας είναι αυτό των μεταμφιέσεων, το οποίο και πολεμήθηκε σφοδρότερα από κάθε άλλο, από την εκκλησία. 
Στην Θράκη συνηθίζουν μέχρι και σήμερα μεταμφιέσεις και μιμικές πράξεις που διατηρούν αμετάλαχτο τον αρχαϊκό τους τύπο, και περιέχουν σπέρματα της δραματικής ποιήσεως, όπως οι γιορτές των αγροτών στην Αττική, πρό του Θέσπιδος.

Μωμόγεροι, 1944

 Οι Καλόγεροι, όπως λέγονται στην Θράκη οι αυτοσχέδιοι υποκριτές του διονυσιακού στοιχειώδους δράματος, αποσκοπούν με τις παραστάσεις τους, να πετύχουν την ευλογία του θεού στους αγρούς. Οι πράξεις, τις οποίες μιμούνται έχουν να κάνουν με τη γέννηση του παιδίου ( του Διονύσου) και την ανατροφή του από την γριά Βάβα ( ή Βαυβώ), την ενηλικίωσή του και τους γάμους  με κόρη , η οποία αρπάζεται βιαίως. Συνοδεία οπαδών , αλλόκοτα ντυμένων,  που επέχουν θέση  σατύρων, διασκεδάζει με χοντρά αστεία , μορφασμούς και κωμικές χορευτικές κινήσεις, τους θεατές. Η τρίτη πράξη του δράματος συνίσταται σε σοβαρή θρησκευτική πράξη, την κατασκευή καινούργιου αρότρου και την επίσκεψη των αγρών. Αλλού, αυτές οι μεταμφιέσεις δεν διατηρούν καθαρά αγροτικό χαρακτήρα.

Ραγκουτσάρια

 Στην Μακεδονία, οι μεταμφιεσμένοι καλούνται ρουκατζάρια. Στην Θεσσαλία ,το δράμα ή μάλλον η φάρσα της πρώτης βδομάδας του έτους , υπόθεση έχει, την αρπαγή της κόρης. Την κόρη αγαπά Γενίτσαρος, αλλά αντίζηλο έχει έναν Αράπη, Ο Γενίτσαρος θυμώνει , τραβά την πιστόλα του , πληγώνει τον Αράπη, μετανιώνει όμως για την πράξη του , και καλεί τον γιατρό, ο οποίος αρνείται να υπακούσει στην πρόσκληση του Γενίτσαρου και στα παρακάλια της κόρης. Στο τέλος μετά από απειλές  με την μαχαίρα του, από τον Γενίτσαρο , ο γιατρός υποκύπτει και θεραπεύει τον Αράπη, βάζοντας στάχτη στη μύτη του.
 Στην περιπέτεια μπερδεύεται και η ζηλότυπη σύζυγος του Αράπη, η Αραπίνα, ενώ τα γιατρόπουλα, οι μαθητές του γιατρού, και τα ζεμπέκια , οι συνοδοί του Γενίτσαρου,  με τους χορούς τους φαιδρύνουν την παράσταση που καταλήγει πάντα στην αίτηση χρημάτων. Σ΄αυτό το βασικό δράμα, οι συμμετέχοντες έχουν απεριόριστη ελευθερία, για αυτοσχεδιασμό στο διάλογο και στ΄αστεία τους.

Την παραμονή του χρόνου σε όλη την Ελλάδα παρέες παιδιών , περιφέρονται στους δρόμους και τραγουδούν εορταστικά τραγούδια, όπως  συνέβαινε και στους Βυζαντινούς χρόνους, σύμφωνα μ΄αυτά που μας λέει ο Τζέτζης, που έζησε γύρω στο 1000 μ. Χ. Τα άσματα αφηγούνται πώς παρακαλούν τον ΄Αγιο Βασίλειο που έρχεται από την Καισαρεία, να πει το αλφαβητάρι, δηλαδή άσμα  με ακροστοιχίδα τα γράμματα του αλφαβήτου, και καταλήγουν με ευχές και αιτήσεις χρημάτων.

  ΄Ελα κι΄ας το τιμήσουμε τούτο το παλληκάρι

Που έχει πλάτες γι΄άρματα κι΄αρμούς για το λιθάρι,

Και χέρια γοργογύριστα να ρίχνει τη σαίτα,

Να σαϊτεύει τα πουλιά, να πιάνει τα περδίκια.

Πέντε ξανθές τον αγαπούν και δέκα μαυρομάτες,

Να ζήσει χρόνους εκατό και να τους  απεράσει,

Κι΄απ’ εγγονούς πουκάμισα , να ζήσει , να χαλάσει.

΄Απλωσ΄αφέντη μου,  άπλωσε , στην αργυρή σου τσέπη,

Κι΄αν εύρεις άσπρα δός μας τα, φλουριά μην τα λυπάσαι.

Τα περισσότερα όμως έθιμα της πρωτοχρονιάς, απορρέουν απ΄την δοξασία, πως η τύχη του καθένα μας  για όλο τον χρόνο, αποκαλύπτεται την πρώτη εκείνη  μέρα του χρόνου, και ότι με διάφορες συμβολικές πράξεις μπορεί να μεταστραφεί και να γίνει αγαθή. ΄Όπως τα πρώτα συναπαντήματα και οι πρώτοι οιωνοί κατά την αυγή κάθε μέρας, δείχνουν  πώς θα είναι η τύχη όλη την ημέρα, έτσι και η πρώτη του χρόνου, κατά τις δημώδεις δοξασίες, αποκαλύπτει την τύχη για όλο το έτος.

Στον Παρνασό πιστεύουν , ότι το βράδυ της παραμονή της πρωτοχρονιάς , κατεβαίνουν οι Μοίρες και λούζονται στις πηγές, χτενίζοντας με χρυσές χτένες, τα πλούσια μαλλιά τους. Την ώρα λοιπόν του λυκόφωτος, τα κορίτσια του χωριού, φέρνουν στάμνες  και καλάθια με γλυκά και ρόδια, και πηγαίνουν στην πηγή .Και τα μεν γλυκά θα τα προσφέρουν στις Μοίρες, για να γευθούν και να ευχαριστηθούν , προκειμένου να τις κάνουν γλυκές και μελιστάλαχτες όλον το χρόνο. Το δε σταμνί θα το γεμίσουν με αμίλητο νερό απ΄την πηγή, το οποίο πετυχαίνουν , αν δεν εκφέρουν ούτε μία λέξη , στο δρόμο της επιστροφής στο σπίτι. Απ΄το νερό αυτό, δίνουν να πιούν όλοι στο σπίτι, σκορπίζουν στην στέγη άμμο, που πήραν απ΄την πηγή, για να μπει η ευτυχία. Και σπάζουν στο πάτωμα το ρόδι, για να έχει το σπίτι αφθονία , όπως οι κόκκοι του ροδιού.  Τα παιδιά όμως, προσπαθούν με διάφορα τεχνάσματα, να αναγκάσουν τα κορίτσια να μιλήσουν τρώγοντας γλυκά.

Το σύμβολο του ροδιού είναι κοινό σε όλη την Ελλάδα. Στην Αθήνα, όταν το έσπαζαν έλεγαν «’ Οσα σπυριά έχει το ρόιδο, τόσα καλά να χυθούν στο σπίτι μου τούτο το χρόνο". Και προσθέτουν επωδή για την αποτροπή του κακού « ΄Οξω ψύλλοι, όξω κορέοι, όξω τα κακά του κόσμου . μέσα υγεία, μέσα ευτυχία, μέσα τα καλά του κόσμου».

Στην Χίο συνηθίζουν να εκφράζουν τις ευχές τους μ΄ένα βαρύτερο σύμβολο. Οι επισκέπτες την πρώτη του έτους, φέρνουν στους συγγενείς και φίλους τους, καθένας, μια βαριά πέτρα, ευχόμενοι ν΄αποκτήσουν οι κύριοι του σπιτιού, ίσο βάρος χρυσού.

Προσφωνούν και  τον ΄Αγιο Βασίλη, που γιορτάζει ανήμερα,  ως εξής « Καλή μέρα , κυρ Βασιλέ. Ήφερές μας γερωσύνη; Κουκιά, ροβίθια, φασούλια, σιτάρι, ριφάκια (κατσίκια), πρόβατα, νυφάδες και το βάρος σας μάλαμα» .Γιατί οι Χιώτες, εμπορικό και πρακτικό φύλο της Ελλάδος, όλη την ευτυχία την συγκεντρώνουν στο μάλαμα.

Τον ίδιο σκοπό, την αποκάλυψη της τύχης, έχει και η βασιλόπιττα. Την κόβουν την παραμονή στο δείπνο ή την πρώτη του έτους στο γεύμα, σε τεμάχια ίσα τον αριθμό προς τους ενοίκους και  συνδαιτημόνες του σπιτιού και ένα επιπλέον για το σπίτι, και όποιος πετύχει το ασημένιο ή χρυσό νόμισμα, προμηνύεται ότι θα είναι ευτυχής όλον τον χρόνο.
 Στο Ζαγόρι της Ηπείρου , εκτός από το νόμισμα βάζουν στην πίττα και σταυρούς, από καλάμι σίτου, από κλήμα και από κρανιά. Μετά το γεύμα μοιράζουν από ένα κομμάτι σε όλα τα μέλη της οικογένειας  και από το εύρημα φαίνεται ποιος θα έχει τύχη πού. Αυτός που βρίσκει το νόμισμα τύχη στα έσοδα,  οι υπόλοιποι τύχη στη σοδειά , στην οινοποιία ή στην ποιμενική. 
Στη Ζάκυνθο αντί για βασιλόπιτα φτιάχνουν κουλούρα τα Χριστούγεννα.

Από τα Λαογραφικά Σύμμεικτα του Νικολάου Πολίτη.
Ελεύθερη απόδοση στην καθομιλουμένη από Αμαλία Κατσούλα.