Ο ΧΡΥΣΟΣ ΠΛΑΤΑΝΟΣ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ ΘΕΟΦΙΛΟΥ

Από τις πραγματείες του Ιωάννου Ψυχάρη ,οι οποίες εκδόθηκαν στο Παρίσι το 1888 Le miroir importun, όπως αναδημοσιεύθηκαν από τον Νικόλαο Πολίτη στα «Λαογραφικά Σύμμεικτα» στον β΄τόμο, της εκδόσεως του εθνικού τυπογραφείου του έτους 1921.

 O ΘΑΥΜΑΣΤΟΣ ΠΛΑΤΑΝΟΣ

Η περί του θαυμαστού πλατάνου διήγησις έχει ως εξής εν τω Ιστορικώ βιβλίω του Ψευδοδωροθέου(1) (σ.342):

“ Εις τον καιρόν οπού εβασίλευσεν ο πατήρ του ο Θεόφιλος (2) (εννοεί τον Μιχαήλ τον Γ΄(3)) , έκαμεν ο πατήρ του ένα πράγμα θαυμασιώτατον, ευμορφότατον και άξιον να το βλέπη καθ΄έκαστος άνθρωπος  να χαίρεται. ΄Εκαμεν ένα πλάτανον μεγάλον ολόχρυσον, και έκαμε και πάσα γενεάς πουλί και έβαλέν τα απάνω. ΄Εκαμε και δύο λεοντάρια , και όρνεα και όργανα, και άλλα διάφορα έργα ολόχρυσα εις το σφυρί και εις το αμόνι φτιασμένον το χρυσάφι. Και όταν ήθελε δώση ο άνεμος, εσείετο ο πλάτανος και εσείοντο και τα πουλία. Και ελάλει κάθε ένα την φωνήν του. Ομοίως έπαιζαν και τα όργανα με τον άνεμον και όλα τα έργα οπού είχε καμωμένα, και ήταν υπερθαύμαστον πράγμα να το βλέπη τινάς ή να το ακούη. Και όσοι το έβλεπαν είχαν μεγάλην χαράν βλέποντας με πόσην σοφίαν και με πόσην τέχνην τα έκαμε. Και τούτα ήταν ποιήματα του Λέοντος του σοφού (4) με τέχνην αστρονομικήν. Και ωσάν εξώδιασεν όλον τον βίον της βασιλείας ο ανάξιος βασιλεύς ο Μιχαήλ, ηναγκάσθη από της αγνωσίας του και από των κακών συμβουλατόρων, και ώρισε τους χρυσοχούς και εχάλασεν αυτό το ευμορφότατον κάλλος και εχάθη από την βασιλείαν. Και το έκοψαν και το έβαλαν εις τα χωνία καθώς ήτον ο πλάτανος όλος στολισμένος με τα πουλία και με τα λεοντάρια, με τα όρνεα , με τα όργανα και με τα άλλα έργα, και εχώνευσαν αυτά εις την φωτίαν. Και εζύγισάν τα και εβγήκαν διακόσια κεντηνάρια(5) χρυσάφι καθαρόν».

Η διήγησις αύτη φέρεται και παρ΄άλλοις χρονογράφοις εν τη εξιστορήσει των κατά τας βασιλείας του Θεοφίλου και Μιχαήλ, των οποίων πάντων τας μαρτυρίας αναφέρει ο κ. Ψυχάρης, παρατηρών άμα ότι δεν πρέπει να ταυτισθή η κατά ταύτην υπό Μιχαήλ του Γ΄καταστραφείσα χρυσή πλάτανος προς τα εν τω βασιλείω θρόνω των βυζαντινών ανακτόρων υπάρχοντα, κατά την μαρτυρίαν του Κωνσταντίνου του Πορφυρογεννήτου(6), δένδρα και πτηνά και λέοντας , εις τα οποία κατά πρόσταξιν προσεδίδετο κίνησις και φωνή εν ταις υποδοχαίς των ξένων πρέσβεων, αφού αυτός ο Πορφυρογέννητος ο περιγράφων ταύτα, μνημονεύει αλλαχού την καταστροφήν υπό του Μιχαήλ της χρυσής πλατάνου.

Αν και δεν δύναται να θεωρηθή αναμφισβητήτως βέβαιον, ότι πάντα τα εν τη εκθέσει της βασιλείου τάξεως αναφέρονται εις τους χρόνους του Κωνσταντίνου του Πορφυρογεννήτου και εγράφησαν υπ΄αυτού, ουδέν ήττον η ύπαρξις και κατά τους χρόνους της μακεδονικής δυναστείας τοιούτων αυτομάτων μηχανημάτων, οποία τα καταστραφέντα επί Μιχαήλ, βεβαιούται υπό συγχρόνων συγγραφέων. ( ως του Λιουτπράνδου παρά Periz Monumenta Germ. History.V Script.r. III s. 448 εις φύλλον ου την μαρτυρίαν αναφέρει ο Ψυχάρης.) Φαίνεται δε βέβαιον ότι ταχέως αντικατεστάθησαν τα χωνευθέντα υπό άλλων ομοίων, αφού εκρίνοντο ταύτα αναγκαία «προς έκπληξιν των εθνών».( Ο Ψυχάρης πιστεύει ότι η χρυσή πλάτανος δεν ευρίσκετο ένδον του παλατίου, αλλ΄εις το ύπαιθρον. Νομίζομεν δ΄όμως ότι συναπετέλει και αύτη εν σύστημα μετά των λεόντων και των γρυπών και του μουσικού οργάνου προς διακόσμησιν της αιθούσης του θρόνου. Ο Πορφυρογέννητος αναφέρει τας κινήσεις και τους βρυχηθμούς των λεόντων εν τω θρόνω, καθώς και τάσματα των εν τοις δέντροις πτηνών).

΄Αλλως δε η κατασκευή τοιούτων μηχανημάτων ήτο έκπαλαι γνωστή και ουχί ασυνήθης.ο ΄Ηρων ο Αλεξανδρεύς ( 7) εις τα δύο βιβλία των Πνευματικών αυτού και εις τα Αυτοματοποιητικά παρείχεν οδηγίας προς εκτέλεσιν παραπλησίων έργων, αναγομένων εις την περιοχήν της θαυματοποιικής.( Πολύ προ του ΄Ηρωνος ο Αρχύτας ο Ταραντίνος λέγεται ότι κατεσκεύασεν αυτόματον ξυλίνην περιστεράν και κατά τα τέλη του Ε΄αιώνος μ.Χ ο Βοήθιος κατεσκεύασεν αυτόματα χαλκά πτηνά). 
Εκ της αυλής της Κωνσταντινουπόλεως η διακοσμητική αύτη συνήθεια μετεδόθη και εις τα αυλάς των ηγεμόνων της Ασίας. Ο Αβουλφέδας, περιγράφων δεξίωσιν πρέσβεως του βασιλέως της Κωνσταντινουπόλεως παρά τω Χαλίφη των 967, αναφέρει ότι υπήρχεν εν τη αιθούση αργυρούν δένδρον, εις ού τους κλάδους εκάθηντο αργυρά και χρυσά πτηνά, κελαδούντα και κινούμενα δια μηχανής.(Reiske εις Πορφυρογένν. Τα ΙΙ σ. 42-5 Βοnn. Kατά τον  Reiske και χρονογράφος τις Σάξων αναφέρει όμοιον δένδρον εν Γερμανία τω 1265.) Εις δε το μέσον της μεγάλης αιθούσης του παλατίου του Χαλίφου Μοκταδέρ εν Βαγδάτη, υπήρχε χρυσούν δένδρον, όπερ είχε δεκαοκτώ κυρίους κλάδους, εφ΄ων πληθύς αργυρών πτηνών εκινούντο και εκελάδουν. Και εις την αυλήν του μεγάλου Χάνη των Μογγόλων, κατά την μαρτυρίαν παλαιού ΄Αγγλου περιηγητού, κατά τας εορτάς εκομίζοντο μεγάλαι χρυσαί τράπεζαι, εφ΄ών υπήρχον χρυσοί ταώνες ( 8) και παντοία γένη πτηνών, όλων χρυσών, κινούντων τα πτέρυγας και κελαδούντων. Και σήμερον ακόμη πλούσιοι κινέζοι και ανναμίται έχουσιν εις τας αιθούσας των δένδρα χρυσά ή ελεφάντινα ύψους ημίσεος μέτρου περίπου με μορφάς ζώων ή ανθρώπων επί των κλάδων των και με πυξίας μουσικής εις την ρίζαν.

Η ανάμνησις της χρυσής πλατάνου των βασιλείων της Κωνσταντινουπόλεως  παρέσχε το ενδόσιμον εις τον ποιητήν ελληνικού έπους του ΙΔ΄ίσως αιώνος προς περιγραφήν ομοίου δένδρου εν φανταστικώ παλατίω:

 Η μήτηρ δε της ευγενούς εκείνης της κουρτέσας

Χρυσήν εποίκε πλάτανον, μέσον του κήπου σταίνει,

Και γένος άπαν των πουλιών χρυσά κατασκευάζει

Εντέχνως όλα εκάθουνταν εκείνα εις την πλατάνην,

Επνέασιν οι άνεμοι και εκείνα εκιλαδούσαν,

Ένα καθέναν το αυτό το μέλος το οικείον……

Τα δε χρυσά πουλίτζια, τα της χρυσοπλατάνου,

Οίος άνεμος έπνεεν, πάντοτε εκιλαδούσαν.

( Διήγησις Αχιλέως στ. 739-763 σ. 23-24 εκδ. W.Wagner,σ. 61   Hesseling. Και το μεσαιωνικό έπος του Καλλιμάχου και Χρυσορρόης αναφέρει χρυσούν δένδρον μετά πολυτίμων λίθων αντί καρπών αλλ΄άνευ πτηνών. Απήχησιν των περί χρυσού δένδρου διηγήσεων ευρίσκομεν και εις τουρκικόν παραμύθιον, διηγούμενον ότι εις τον κήπον της βασιλίσσης των δαιμονίων υπήρχε κλάδος με πολλά κλωνία , ών καθέν είχε πολλά φύλλα και εις κάθε φύλλον εκάθητο έν πουλί με διαφορετικήν έκαστον φωνήν(Kunos, Turkische Marchen σελ. 69)

 ΣΧΟΛΙΑ της  THALEIAS ELIKONIAS

1.Ψευδο-Δωρόθεος  Μονεμβασίας, είναι το όνομα που δόθηκε στο αγνώστου συγγραφέα   χρονικό με τον τίτλο Βιβλίον Ιστορικόν, που δημοσιεύθηκε στην Βενετία το 1631. Το έργο περιλαμβάνει την ιστορία του κόσμου από την δημιουργία μέχρι τις αρχές του 17ου αιώνα, και φιλοδοξεί να έχει γραφτεί από ένα ανύπαρκτο μητροπολίτη της Μονεμβασιάς με το όνομα Δωρόθεος. Το βιβλίο απετέλεσε δημοφιλή  πηγή ιστορικής γνώσης  κατά την περίοδο της  Τουρκοκρατίας   στην Ελλάδα.

 2, Ο Θεόφιλος  (813-842) ήταν Βυζαντινός αυτοκράτορας. Η βασιλεία του χαρακτηρίζεται από την τελευταία εικονομαχική ακμή, από αγώνες κατά των Αράβων και από πολιτισμική άνθιση.Γιός του αυτοκράτορα Μιχαήλ Β΄του Τραυλού και της Θέκλας. Δάσκαλός υπήρξε ο μετέπειτα πατριάρχης Ιωάννης ο Γραμματικός, θεωρούμενος ένας από τους σοφότερους άνδρες της εποχής.

 3.Ο Μιχαήλ Γ΄, ο επιλεγόμενος Μέθυσος(839-867), ήταν Αυτοκράτορας του Βυζαντίου (842-867). Γιος και διάδοχος του  Θεόφιλου, ανήλθε στο θρόνο σε ηλικία τριών ετών υπό την αντιβασιλεία της μητέρας του  Θεοδώρας. Ο βίος και η πολιτεία του Μιχαήλ παρουσιάζονται με τα μελανότερα χρώματα από τους Βυζαντινούς χρονογράφους, αλλά τα τελευταία χρόνια υπάρχουν τάσεις αποκατάστασής του. Μεταξύ άλλων, κατήργησε τον οπτικό τηλέγραφο που είχε επινοήσει ο Λέων ο Μαθηματικός και ειδοποιούσε για τις επιδρομές των Αράβων, προκειμένου ν’ απολαμβάνει ο λαός απερίσπαστος τις νίκες του στις αρματοδρομίες. Το βράδυ μεθυσμένος διέτασσε ακρωτηριασμούς κι αποκεφαλισμούς και το πρωί καλούσε τους καταδικασμένους στο επόμενο συμπόσιο.Κατασπατάλησε το δημόσιο χρήμα στα συμπόσια, στα άλογα και στους αρματηλάτες, αγωνιζόμενος και κινδυνεύοντας ο ίδιος. Τελικώς δολοφονήθηκε από τον συμβασιλέα του Βασίλειο, ο οποίος ίδρυσε την Μακεδονική δυναστεία.

4.Δεν πρόκειται περί του αυτοκράτορος Λέοντος του Σοφού , αλλά περί του Λέοντος του μαθηματικού και φιλοσόφου , ο οποίος γεννήθηκε περίπου το 790 μ. Χ και ήταν μιά επιστημονική διάνοια της εποχής του , κερδίζοντας την εύνοια του αυτοκράτορα Θεόφιλου, πατέρα του Μιχαήλ του Γ. Από το πολυτιμο έργο του ειδικά στον τομέα των μαθηματικών, της άλγεβρας ,αλλά και της αστρονομίας δεν σώζεται σχεδόν τίποτα, λόγω καταστροφής των γραπτών του από τους  εικονολάτρες οι οποίοι επικράτησαν των εικονομάχων.Συγκεκριμένα, το 840 διορίστηκε Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης από τον Θεόφιλο , εποχή κατά την οποία ξέσπασε η εικονομαχική έριδα, στην οποία ενεπλάκη τασσόμενος κατά των εικόνων.' Ετσι μετά την αποκατάσταση της Ορθοδοξίας .καθαιρέθηκε και επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη. Η φήμη του ως φιλοσόφου, αστρονόμου, γεωμέτρη και μαθηματικού ήταν τέτοια που ο χαλίφης της Βαγδάτης, τον κάλεσε για τρία χρόνια προκειμένου να του οργανώσει σχολή. 

5.Το κεντηνάριο  ισούταν με 100 λίτρες χρυσού. Οι 100 λίτρες χρυσού ζύγιζαν περίπου 32,5 κιλά.

6. Κωνσταντίνος Ζ΄ Πορφυρογέννητος, γιός  του αυτοκράτορα Λέοντος Στ΄του Σοφού, ( 905-959) Λόγιος και συγγραφέας, ο σημαντικότερος εκπρόσωπος του βυζαντινού εγκυκλοπαιδισμού, αγαπητός στον λαό. 

 7.Ο Ήρων ο Αλεξανδρεύς ήταν μηχανικός και γεωμέτρης. Έζησε στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου περίπου τον 1ο π.Χ ή 1ο μ.Χ αιώνα. Η πιο διάσημη εφεύρεση του είναι η αιολόσφαιρα ή ατμοστρόβιλος, η πρώτη ατμομηχανή στην ιστορία. Υπήρξε διευθυντής της περίφημης Ανώτατης Τεχνικής Σχολής της Αλεξάνδρειας, το πρώτο πολυτεχνείο που είχε ιδρυθεί στο Μουσείο για μηχανικούς. Λέγεται ότι ακολουθούσε την θεωρία των ατόμων και τη Μηχανική Σύνταξη του Φίλωνα.

8. Ταώς = παγώνι.