Ο ΘΡΥΛΟΣ ΤΟΥ ΜΑΡΜΑΡΩΜΕΝΟΥ ΒΑΣΙΛΙΑ ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΤΩΝ ΛΑΩΝ

Κων/νος Παλαιολόγος

Ο θρύλος του μαρμαρωμένου βασιλιά είναι, αναμφίβολα, ο πιο συναρπαστικός θρύλος των Ελλήνων. Συνδέεται -κυρίως -με τον Κωνσταντίνο τον ΙΑ΄Παλαιολόγο , ο οποίος  υπήρξε ο τελευταίος αυτοκράτορας τού Βυζαντίου, που με το φρόνημα και την αυτοθυσία του, σημάδεψε χαρακτηριστικά το γεγονός τής πτώσης της Κωνσταντινούπολης στα χέρια των Οθωμανών. Ο αυλικός του Γεώργιος Φραντζής αφηγείται με απλότητα τον θάνατο τού τελευταίου βυζαντινού αυτοκράτορα:

• «Ο βασιλεύς οὖν ἀπαγορεύσας ἐαυτόν, ἰστάμενος βαστάζων σπάθην και ἀσπίδα, είπε λόγον λύπης άξιον "οὐκ έστί τις τῶν χριστιανῶν τοῦ λαβεῖν τήν κεφαλήν μου ἀπ΄ ἐμοῦ;" ἦν γάρ μονώτατος ἀπολειφθείς. τότε είς τῶν Τούρκων δούς αὐτῷ κατά πρόσωπον καί πλήξας, καί αὐτός τῷ Τούρκῳ ἐτέραν ἐχαρίσατο' τῶν ὁπισθεν δ΄ἐτέρος καιρίαν δούς πληγήν, ἔπεσε κατά γῆς' οὐ γάρ ῄδεισαν ὃτι ὁ βασιλεύς ἐστιν, ἀλλ΄ ὡs κοινόν στρατιώτην τοῦτον θανατώσαντες ἀφῆκαν».

Σύμφωνα με την περιγραφή του Φραντζή, οι κατακτητές, μετά το τέλος του αγώνα, αναζήτησαν το σώμα του αυτοκράτορα:
    «πλείονας κεφάλας τῶν άναιρεθέντων ἔπλυναν, εἰ τύχοι καί τήν βασιλικήν γνωρίσωσι, καί οὐκ ἡδυνήθησαν γνωρίσαι αὐτήν, εἰ μή τό τεθνεώς πτῶμα τοῦ Βασιλέως εὐρόντες ὄ ἐγνώρισαν ἐκ τῶν βασιλικῶν περικνημίδων, ή και πεδίλων ένθα, χρυσοί ἀετοί ἦσαν γεγραμμένοι, ὡs ἔθος ὑπῆρχε τοῖς βασιλεύσι».
Η αναγνώριση του νεκρού αυτοκράτορα συνοδεύθηκε από την εντολή τού σουλτάνου Μωάμεθ Β΄ να ταφεί με τις αρμόζουσες βασιλικές τιμές, χωρίς όμως να ανακοινωθεί και ο τόπος της ταφής. Οι μυστικοί πόθοι τού λαού συνέδεσαν τον θρύλο τού μαρμαρωμένου βασιλιά, με την ελπίδα για την απελευθέρωση και την αποκατάσταση τής αυτοκρατορίας.
Ο θρύλος λέει ότι τη στιγμή που ο βασιλιάς περικυκλώθηκε από τους Τούρκους, ένας άγγελος του Κυρίου τον άρπαξε και τον έκρυψε σε μια σπηλιά, αφού πρώτα τον μαρμάρωσε. Στη σπηλιά αυτή περιμένει για αιώνες ο "Μαρμαρωμένος Βασιλιάς" να ξαναέρθει την κατάλληλη στιγμή, "το πλήρωμα του χρόνου", και ο άγγελος Κυρίου θα του ξαναδώσει τη ζωή και το σπαθί του για να διώξει τους Τούρκους από την Κωνσταντινούπολη. Άλλοι θρύλοι και προφητείες αναφέρουν ότι θα τους κυνηγήσει μέχρι την " Κόκκινη Μηλιά" και στη μάχη που θα γίνει οι Τούρκοι θα νικηθούν και "θα κολυμπήσει το μοσχάρι στο αίμα τους". Ο θρύλος προσθέτει, ακόμα, ότι οι Τούρκοι ψάχνουν συνεχώς να ανακαλύψουν τη σπηλιά, όπου βρίσκεται ο Μαρμαρωμένος Βασιλιάς για να χτίσουν την είσοδό της, ώστε να μην μπορεί να ξαναβγεί από εκεί. Όμως, οι προσπάθειες τους είναι συνεχώς άκαρπες, αφού ο άγγελος προστατεύει τον Μαρμαρωμένο Βασιλιά και περιμένει την εντολή του Θεού για να τον ξυπνήσει.(βικιπαίδεια)

Τέσσερις είναι οι τόποι , που διάφορες παραδόσεις τοποθετούν τον τάφο του τελευταίου αυτοκράτορα του Βυζαντίου , Κωνσταντίνου Παλαιολόγου. 1) Στο δεξιό διάδρομο του Γεσίλ τζαμί στο Τζουβαλί, όπου ήταν η εκκλησία της αγίας Θεοδοσίας. Σ΄αυτήν μετακομίσθηκαν τα ιερά λείψανα της μεγάλης εκκλησίας των αγίων Αποστόλων από τον αρχιτέκτονα Χριστόδουλο 2) στην πλατεία του Βεφά, που άλλοτε έκαιγε κανδήλα και μια ιτιά σκίαζε «τον ύπνον του αποθαμένου». Μετά ήρθαν μετανάστες και χάλασαν τον τάφο 3) στο αγίασμα του Βαλουκλί 4) δεξιά από το ιερό της αγίας Σοφίας ο ιμάμης δείχνει ένα μάρμαρο βεβαιώνοντας ότι εκεί είναι θαμμένος ο τελευταίος αυτοκράτορας. Ο λαός μετά το μεσονύκτιον της Μεγάλης Παρασκευής πηγαίνει παραπλεύρως του ιερού και ακούει ήχο ψαλμωδίας που εξέρχεται από τα έγκατα της γής και βλέπει «ωσάν ένα νεκρόν θαμμένον κατάβαθα και έναν παπά να λειτουργεί κατάλευκα ντυμένον. ΄Εχει την όψη ο νεκρός ζωντανή , σαν να κοιμάται. Σε κάθε κνήμη του χρυσοκοπάει δικέφαλος αετός μισοσβησμένος και στο πλάι είναι ένα σπαθί στο χρώμα της φωτιάς με σπασμένο το θηκάρι». (Ν. Βασιλειάδου).

 Μέχρι τούδε δεν ήταν γνωστή άλλη παράδοση για τον τάφο του Κωνσταντίνου του Παλαιολόγου, πλην αυτής στο Βαφά Μεϊδάνι. Ο δε λυρικός και ρητορικός τόνος της διατριβής αυτής , γεννά την υπόνοια , μήπως και οι παραδόσεις που μνημονεύονται σ΄αυτήν είναι πλάσματα της φιλοπάτριδος φαντασίας. ( Ν.Πολίτης)

 

Ιωάννης Βατάτζης

΄Ενας λιγότερο διαδεδομένος θρύλος είναι αυτός του Δούκα Ιωάννη Βατάτζη, αυτοκράτορα της Νίκαιας, ο οποίος βρέθηκε παντελώς άφθαρτος στον τάφο του στην Μικρασία, τόσο ο ίδιος, όσο και τα βασιλικά του ενδύματα!
Όμως με τις αλώσεις των Φράγκων και των Τούρκων, χάθηκαν τα ίχνη λειψάνου, το οποίο βρίσκεται  κατά το θρύλο, στην Κωνσταντινούπολη, κεκρυμμένο σε μυστικό σπήλαιο, το οποίο γνωρίζουν μόνο λίγοι κρυπτοχριστιανοί, που φυλούν το ιερό μυστικό για αιώνες, αναμένοντας την έγερση του μαρμαρωμένου! Μάλιστα έχουν υπάρξει και μαρτυρίες ανθρώπων , επί της εποχής μας, που ορκίζονται πως είδαν το σπήλαιο αυτό και τον μαρμαρωμένο βασιλιά με πλήρη πολεμική και το χέρι του στο ξίφος ,έτοιμο σχεδόν  ν΄αποσπαστεί από τη θήκη του.

 Ο θρύλος αυτός ακολουθείται και από αρκετούς βυζαντινούς χρησμούς και  προφητείες, όπως αντιγράφουμε απ΄το Αγιορείτικο Βήμα:

 1. Η ΠΡΟΦΗΤΕΙΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΜΕΘΟΔΙΟΥ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΥ ΠΑΤΑΡΩΝ γράφει: "απέλθετε επί τα δεξιά μέρη της Επταλόφου, και εκεί ευρήσεται άνθρωπον επί δύο κίονας, ιστάμενον εν κατηφεία πολλή (έσται δε λαμπρός το είδος, δίκαιος, ελεήμων, φορών πενιχρά, τη όψει αυστηρός και τη γνώμη πράος) έχοντα επί τον δεξιόν αυτού πόδα καλάμου τύλωμα, και φωνή υπό του αγγέλου κηρυχθήσεται, συνήσατε αυτόν Βασιλέα, και δώσουσιν αυτώ εις την δεξιάν χείρα ρομφαίαν, λέγοντες αυτώ, ανδρίζου Ιωάννη, και ίσχυε και νίκα τους εχθρούς σου, και επάρας την ρομφαίαν παρά αγγέλου, πατάξει τους Ισμαηλίτας Αιθίοπας, και πάσαν γενεάν άπιστον"!
2. Η ΠΡΟΦΗΤΕΙΑ ΓΡΑΜΜΕΝΗ ΜΕ ΚΩΔΙΚΑ ΣΎΜΦΩΝΩΝ (χωρίς φωνήεντα) ΣΤΟΝ ΤΑΦΟ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΚΑΙ ΜΕΓΑΛΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ (την οποία αποκωδικοποίησε ο Πατριάρχης Γεννάδιος) γράφει: "σπεύσατε πολλά σπουδαίως εις τα δεξιά μέρη άνδρα εύρητε γεναίον θαυμαστόν και ρωμαλέον τούτον έξετε δεσπότην"!
3. Η ΠΡΟΦΗΤΕΙΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΑΝΔΡΕΑ ΤΟΥ ΔΙΑ ΧΡΙΣΤΟΝ ΣΑΛΟΥ αναφέρει: " Εν γαρ ταίς εσχάτοις ημέραις αναστήσει Κύριος ο Θεός βασιλέα από πενίας και πορεύεται εν δικαιοσύνη πολλή..."
4. Η ΠΡΟΦΗΤΕΙΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΤΑΡΑΣΙΟΥ γράφει σχετικά: "Καί τότε εξυπνήσει ο Άγιος Βασιλεύες, ο εν αρχή μεν του ονόματος αυτού το ι, και εν δε τω τέλει σ, έχων, α σημαίνουσι σωτηρίαν...." δηλαδή το όνομα Ιωάννης.
5. ΑΝΑΛΥΤΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΜΑΡΜΑΡΩΜΕΝΟΥ-ΚΟΙΜΩΜΕΝΟΥ ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΔΙΝΟΥΝ ΧΡΗΣΜΟΙ ΤΟΥ ΛΕΟΝΤΟΣ ΤΟΥ ΣΟΦΟΥ:
"Περί του θρυλουμένου πτωχού και εκλεκτού βασιλέως, τοϋ γνωστού και άγνωστου, τοϋ κατοικοϋντος εν τη άκρα της Βυζαντίδος. Ο αληθινός βασιλεύς... ον εδίωξαν της οικίας αύτοϋ οι άνθρωποι... εις το τέλος των Ίσμαηλιτών αποκαλυφθήσεται... εν ημέρα Παρασκευή, ώρα τρίτη... αποκαλυφθήσεται..."
Καί σε άλλο σημείο: "Ερωτώσι δε τον Βασιλέα, γελόντες πώς ακούει το όνομά σου; ο δε αποκριθείς λέγει, ο πτωχός, ο πτωχολέων, το όνομά μου Ιω, των πάντων ήμην δραπέτης, και ήλθον να πληρώσω μόνον τας λστ' ημέρας. εγώ ειμί ο ο βασιλεύς ο πένης.  ελεών πτωχούς και πένητας, το δε όνομά μου, ιώτα και ω, συν τη μακρά, ο λέγεται Ιω, και ελήλυθα εις τον κόσμον εις Χριστιανών πρεσβείαν, ίνα φυλάττω χρόνους λστ'. Έπειτα πορεύομαι, όθεν εξήλθον, είτα έρχεται και ο λύκος ολίγας τινάς ημέρας"! 6. Η ΠΡΟΦΗΤΕΙΑ ΑΓΙΟΥ ΑΝΔΡΟΣ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΒΑΣΙΛΕΑ ΜΑΝΟΥΗΛ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟ γράφει: "Τότε άγγελος εξ ουρανού καταβήσεται διά νεύσεως Θεού, έχων εν τη χερί αυτού σκήπτρον και ξίφος του Αγιωτάτου Βασιλέως Κωνσταντίνου, και τον ειρηνικόν στέψει βασιλέα. Ος και αυτόν μέσον πάντων εστίν εν τω πολέμω, δώσει δε αυτώ το σκήπτρον και το ξίφος, και το όνομα αυτού Ελεήμονα καλέσει"!

 

Φρειδερίκος ο Κοκκινογένης ( Μπαρμπαρόσα)

  Τον μαρμαρωμένο βασιλιά  τον συναντάμε , εκτός από την  βυζαντινή παράδοση όμως, και τις παραδόσεις άλλων ευρωπαϊκών λαών.( από ΙΔΕΑΠΟΛΙΣ http://www.ideapolis.info/2013/09/blog-post_27.html)

Στην Κέλτικη παράδοση της Ιρλανδίας και της Σκωτίας ο Fionn mac Cumhaill που πολεμούσε τα ξωτικά δεν πέθανε ποτέ, αλλά κοιμάται κάπου σε μια σπηλιά κάτω από ένα βουνό, σε ένα άγνωστο σημείο της Ιρλανδίας. Βρίσκεται εκεί, περιτριγυρισμένος από τους υπόλοιπους Fianna και θα ξυπνήσει μια μέρα, όταν το κυνηγετικό του κέρας ηχήσει τρεις φορές, για να υπερασπίσει και να σώσει τη χώρα του από το μέγιστο κίνδυνο που την απειλεί. 

Στην Ιβηρική χερσόνησο, στο βασίλειο που είχαν δημιουργήσει οι Βισηγότθοι, ο εγγονός του βασιλιά Chindaswinth Ρόντερικ, όταν ανέβηκε στο θρόνο, μάζεψε όσους ευγενείς ανταποκρίθηκαν στο αίτημά του, τους ελάχιστους ελεύθερους άντρες που μπορούσε, και πολλούς δούλους φτωχά εξοπλισμένους και ξεκίνησε την εκστρατεία του εναντίον της Αραβικής εισβολής που όμως οδηγήθηκε σε πρωτοφανή ήττα το 711 μ.Χ. Το Τολέδο, η πρωτεύουσα του, ήταν η πρώτη μεγάλη πόλη της Ισπανίας που αλώθηκε από τους Μουσουλμάνους αμέσως μετά την μάχη, και ήταν η αρχή της ισλαμικής κατοχής της Ιβηρικής, που διήρκεσε πολλούς αιώνες. Για τον Ρόντερικ, τον βασιλιά που επέλεξε να πολεμήσει τους εισβολείς, ο θρύλος τον θέλει να επιβιώνει. Σύμφωνα μ΄αυτόν κατόρθωσε να ξεφύγει μόνος από το πεδίο της μάχης, μετά από θεϊκή παρέμβαση, και  βρίσκεται κάπου τώρα, έτοιμος να ξυπνήσει και να ξαναοδηγήσει τον λαό του σε μια μάχη που αυτή την φορά θα έχει θετική έκβαση. 

Ένας ακόμα βασιλιάς, που η λαϊκή κουλτούρα αποφάσισε να κρατήσει μακριά από τον θάνατο, είναι ο αυτοκράτορας της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας του Γερμανικού Έθνους, Φρειδερίκος Μπαρμπαρόσα. Με σχέσεις λατρείας από τους υπηκόους του, με απεριόριστες φιλοδοξίες και οργανωτικές ικανότητες, ανάλωσε μεγάλο τμήμα της βασιλείας του στη διαμάχη του με τον Πάπα. Σε αυτή την διαμάχη, χρησιμοποίησε ως νομικό όπλο τον Ιουστινιανό Κώδικα, επαναφέροντας το Ρωμαϊκό Δίκαιο στη δυτική Ευρώπη και μόνο στα τελευταία χρόνια της ζωής του συμφιλιώθηκε με την Καθολική εκκλησία αποτελώντας έναν από τους οργανωτές της Τρίτης Σταυροφορίας. Στην πορεία προς τους Αγίους Τόπους, κατά τη διάσχιση ενός ποταμού, στις 10 Ιουνίου 1190, πνίγηκε, βάζοντας τέλος στη χρυσή εποχή της δυναστείας των Χοχεστάουφεν. Όμως, ο απλός λαός δεν πίστεψε ποτέ πως πέθανε τόσο άδοξα. Ο θρύλος μιλάει για μια σπηλιά στους πρόποδες του όρους Κυφχάουζερ στη Θουριγγία ή στο όρος Ουντερσμπέργκ στη Βαβαρία. Εκεί, κάθεται στο θρόνο του, με ιππότες γύρω του, ενώ τα κόκκινα γένια του μεγαλώνουν και έχουν καλύψει όλο το τραπέζι μπροστά του. Κοιμάται, αλλά μερικές φορές ανοίγει τα μάτια του και στέλνει ένα αγόρι έξω απ' την σπηλιά να δει αν τα κοράκια πετούν ακόμα γύρω απ' το βουνό. Γιατί είναι γραφτό πως όταν τα κοράκια πάψουν να πετούν, τότε ο Μπαρμπαρόσα θα ξυπνήσει και θα αποκαταστήσει το κύρος και το μεγαλείο της Γερμανίας. 

 

Edward Burne- Jones, o τελευταίος ύπνος του βασιλιά Αρθούρου στο ΄Αβαλον.

Στην αγγλοσαξωνική και κέλτικη παράδοση βρίσκουμε τα αντίστοιχα του γνωστού σε όλους βασιλιά Αρθούρου, αλλά και του Βασιλιά της Ουαλίας Μπράν. Ο Αρθούρος, στην τελική μάχη δεν πέθανε, αλλά η Κυρά της Λίμνης τον μετέφερε στο Άβαλον, όπου κοιμάται και περιμένει να επιστρέψει στην Αγγλία, στην ώρα της μεγάλης ανάγκης. Ίδιος είναι σχεδόν ο μύθος και για τον Μπραν τον Ευλογημένο, έναν μυθικό βασιλιά της Ουαλίας, που εκστράτευσε στην Ιρλανδία για να σώσει την αδερφή του. Με όλο τον στρατό που μπόρεσε να συγκεντρώσει, πέρασε την θάλασσα. Η μάχη που ακολούθησε ήταν μεν νικηφόρα αλλά τόσο αιματηρή που μόλις επτά από τους συντρόφους του επιβίωσαν. Ο Μπραν, ετοιμοθάνατος, τους ζητά να του κόψουν το κεφάλι και να το πάρουν μαζί τους, ώστε να ταφεί στα πάτρια εδάφη. Για επτά χρόνια μένουν σε ένα μέρος και άλλα οκτώ σε άλλο, χωρίς να καταλαβαίνουν ότι ο χρόνος περνάει, καθώς έχουν ως συντροφιά το κεφάλι του Μπραν που συνεχίζει να τους μιλάει - στοιχείο παρμένο από την κέλτικη δρυιδική παράδοση πως το κεφάλι είναι το σπίτι της ψυχής. Στο τέλος, περνούν πίσω στην Αγγλία και κατά το θρύλο το κεφάλι του Μπραν τους οδηγεί εκεί που τώρα βρίσκεται ο Πύργος του Λονδίνου, με την εντολή να θάψουν το κεφάλι του εκεί, με το πρόσωπο στραμμένο προς την Γαλλία, ώστε ακόμα και νεκρός ο Μπραν, με τις μαγικές του δυνάμεις, να αποτρέπει κάθε προσπάθεια εισβολής. Και σ' αυτή την περίπτωση ο Ήρωας αναμένει την ύστατη στιγμή για να σηκωθεί ξανά. Ο Μπραν θα ξυπνήσει και το κεφάλι του θα ενωθεί ξανά με το σώμα του, για να σώσει τον λαό του για μια ακόμα φορά και να επιβεβαιώσει το όνομά του ως Μπραν ο Ευλογημένος, οδηγώντας τους σε μια χρυσή εποχή. Η ίδια πίστη υπάρχει και για τον τελευταίο Ουαλό με τον τίτλο του Πρίγκιπα της Ουαλίας, τον Owain Glydwr. Ηγέτης της τελευταίας Ουαλικής προσπάθειας ανεξαρτησίας, ποτέ δεν προδόθηκε από τους συντρόφους του και ποτέ δεν δέχτηκε καμία απ' τις αγγλικές απονομές χάριτος, αλλά μέχρι το τέλος της ζωής του πάλεψε για μια ανεξάρτητη κι ελεύθερη Ουαλία, ενώ ακόμα και ο βασιλιάς Χάρολντ επεβίωσε στο μύθο, δεν σκοτώθηκε κατά την μάχη του Χέιστινγκς, αλλά κάποια στιγμή θα επιστρέψει και θα σώσει τον λαό του από τους Νορμανδούς. 

Ο κατάλογος είναι μακρύς ακόμα. Ο Καρλομάγνος, ο πρώτος μεσαιωνικός Δυτικοευρωπαίος που διεκδίκησε τον τίτλο του Ρωμαίου Αυτοκράτορα, κείται στο Ούντερσμπεργκ, κοντά στο Σάλτσμπουργκ. Ο Χοσρόης, ο Πέρσης βασιλιάς. Ο Väinämöinen, ο πρωταγωνιστής της φιννικής Καλεβάλα, που κατά το μύθο δεν πέθανε αλλά αποχώρησε σε μια βάρκα, υποσχόμενος να επιστρέψει όταν ο λαός του τον έχει ανάγκη. Ο Αλί-Μαχντί στην σιιτική παράδοση, που είναι μπόλιασμα της ισλαμικής μεταφυσικής με τον ευρωπαϊκό εσωτερισμό. Ο Σεμπαστιάν Α' στην Πορτογαλία, που κατά τους οπαδούς του θα προβάλλει μια μέρα να έρχεται απ' τον Ατλαντικό μέσα σε μια βάρκα για να ξανακυβερνήσει. Ο Βάσλαβ της Βοημίας, που κοιμάται στο βουνό Μπλάνικ με μια τεράστια στρατιά Τσέχων ιπποτών και στην χείριστη των στιγμών θα επιστρέψει για να προστατέψει την χώρα του καβάλα στο λευκό του άλογο και κραδαίνοντας το θρυλικό σπαθί του Μπρούνσβικ. Ακόμα και για τον Βλαντ Τέπες, τον περιβόητο Παλουκωτή, που πολεμούσε μέχρι τέλους τους Οθωμανούς, προσαρμόστηκε ο θρύλος. Οι υπήκοοί του μπορεί να έτρεμαν την σκληρότητά του, αλλά εκτιμούσαν τη δικαιοσύνη του, γνωρίζοντας πως η αγριάδα του στρεφόταν κατά των αντιπάλων του και όχι κατά των υποτελών του. Στην Σερβία, στη Νορβηγία, στην Λετονία, σε όλη την Ευρώπη, σχεδόν σε κάθε λαό, υπάρχει και αντίστοιχος μύθος, λίγα παραδείγματα του οποίου παρουσιάστηκαν σε αυτό το κείμενο. 

Είναι η πίστη στην παράδοση πως ο Ήρωας αγγίζει την αθανασία, που αρνείται να τον παραχωρήσει στον θάνατο, που δεν δέχεται πως ο Άριστος απλά ταξιδεύει προς τον Άδη. Για την ευρωπαϊκή παράδοση, ο Ήρωας που πέρασε το στάδιο του απλού ανθρώπου είναι ωσεί παρών, κοιμώμενος, σε αναμονή για να πολεμήσει ξανά, για να προσθέσει κι άλλα ανδραγαθήματα σε όσα ήδη έχει κάνει. Γιατί για τους Ευρωπαϊκούς λαούς, τα πρότυπα προς μίμηση και παραδειγματισμό δεν ήταν όσα έφερναν εφήμερη δόξα ή υλικό πλούτο. Ήταν όσοι κατόρθωσαν να εξυψωθούν πάνω από τη φθορά του χρόνου και τα επιτεύγματά τους στέκουν αιώνιοι οδηγοί, κληρονομιά και κατάρα για τους απογόνους τους. Ποιοι Ευρωπαίοι σήμερα μπορούν να διεκδικήσουν αυτή την σύνδεση; Πόσοι είναι αυτοί που νιώθουν το βάρος της κληρονομιάς μας; Ας ελπίσουμε πραγματικά πως θα γεννηθούν κι άλλοι μέσα απ' τους λαούς μας, για να αξιώσουν την αιώνια κι αθάνατη ζωή που προσφέρει ο θρύλος για τους λίγους και ξεχωριστούς.