Δ΄μέρος "ΠΕΡΙ ΤΡΟΦΩΝΙΟΥ ΜΑΝΤΕΙΟΥ"
Θεραπεία και Ευχή στο ξόανο
Ένα από τα πλέον άγνωστα Στάδια του γνωστού αργότερα ως ‘’Θείου Δράματος,’’
εντοπίζεται σε μια απαραίτητη καταφυγή του όποιου επώνυμου θεού κυρίως, αλλά και θεοποιηθέντος ήρωος.
Μια καταφυγή εξακριβώνεται στο κάθε θεολογικό Τυπικό, η οποία δεν είναι άλλο από την υπαγορευμένη αναφορά, σ’ ένα επί μέρους βασικό στοιχείο το οποίο περιέχεται στον παραδοσιακό μύθο. Μια καταφυγή ως επακόλουθο, κάποιας αναπόφευκτης καταδίωξης του θεού.
Το γιατί συμβαίνει αυτό, μπορεί από μια πρώτη θεώρηση να απολήγει απροσδιόριστο, αλλά ωστόσο γίνεται πάντα παρατηρήσημο.
Στην Βοιωτία, που ενδιαφέρει άμεσα, το Στάδιο της καταφυγής εμφανίζεται απαραγνώριστο.
Ο Διόνυσος στην Θήβα του Πενθέα, υποβάλλεται στην εμπειρία της Καταδίωξης – Καταφυγής.
Ένας άλλος επώνυμα λατρευόμενος, ό πολύς Αμφιάραος, κατά τον χρόνο της Καταδίωξής του, πέφτει σ’ ένα χάσμα, όπου και εκεί ακριβώς στην συνέχεια αποθεώνεται, και λατρεύεται.
Ο δικός μας Τροφώνιος, όπως αναφέρει ο Χάραξ Περγαμηνός, αλλά και πολλά Σχόλια,
«…διωκόμενος καταφεύγει εἴς Λεβάδειαν τῆς Βοιωτίας,
οὗ κατωρυχήν ποιησάμενος οἴκησιν διετέλει.
τελευτήσαντος δέ αὔτου μαντεῖον ἀτρεκές ἐφάνη
αὐτόσε. καί θύουσιν αὔτω ὡς θεοῦ. Παρέλιπε δέ υἱόν Ἄλκανδρον…» (1)
Η παράθεση έγινε, με την πρόθεση της απόδειξης, μιάς απαραίτητης Πορείας,
αντίστοιχης και ακριβούς κατά το δυνατόν, με την Πρότυπη, του διωκόμενου θεού, την οποία πραγματοποιούσε
σε Επανάληψη, ο μυούμενος σε οποιοδήποτε επώνυμο Τυπικό.
Επαναλαμβάνοντας την αρχική Πράξη - Πορεία, (καθ)ομοιωνόταν με την θεότητα.
Έτσι κάποιος ευελπιστούσε σε μια τελική Συγγένεια με τον θεό.
Έτσι ακριβώς ερμηνεύεται αρμονικά, εκείνο το επιπόλαια εννοούμενο :
‘’είς Τροφωνίου έβάδισεν…’’
Στο τελικό Στάδιο της μύησης, μεσολαβούσε Πορεία.
Η Πορεία, μια πορεία, μεγαλύτερη ή μικρότερη, είναι απαραίτητο Στοιχείο του Δρώμενου.
Αυτή η συγκεκριμένη Πορεία, κορυφώνεται πάντοτε σ’ έναν υπερκείμενο λόφο.
Άλλωστε, από την Ινδία, έως την Σκανδιναβία, οι επίγειοι θεοί ονομάζονται χαρακτηριστικά :
Θεοί των Λόφων.
Στο Ιερό του Τροφώνιου, μια μαρτυρημένη Πορεία, γινόταν ‘’κατά τα πάτρια,’’ στην κορυφή του γήλοφου, που σήμερα ονομάζεται ‘’Προφήτης Ηλίας.’’ Εκεί όπως πληροφορεί και το σχετικό κείμενο του Περιηγητή, επακολουθούσε μια Θεραπεία, και εν συνεχεία μια Ευχή στο ξύλινο ξόανο του Τροφώνιου, το οποίο έλεγαν ότι ήταν έργο του μυθικού Δαίδαλου.
«…δαιδάλου δέ τῶν ἔργων δυό μέν ταῦτα ἔστιν ἕν Βοιωτία.Ἥρακλης τέ ἕν Θήβαις,
καί παρά Λεβαδεύσιν ὅ Τροφώνιος.Τοσαύτα δέ ξόανα ἔν Κρήτη…» (2)
Λειτουργία Αισθητική
Η ΘΕΡΑΠΕΙΑ
Η καθιερωμένη Πορεία σε συνδυασμό με την Θεραπεία,
μνημονεύεται και στην αρχαία Θεολογία:
‘’ ποιεῖσθαι πορείαν πρός θεῶν ἀποθεραπείαν’’ (3)
Η πρόταση προϋποθέτει την πολλά σημαίνουσα Πορεία, ενώ συγχρόνως υπονοεί μια Πράξη Θεραπείας. Η Θεραπεία στην συνέχεια κλιμακούμενη κορυφώνεται σ’ ένα τελειωτικό δρώμενο. Σ΄ ένα τελικό Στάδιο. Σ’ ένα είδος λατρευτικής ολοκλήρωσης.
Αυτή ακριβώς η αποθεραπεία, η οποία στην Θεολογία αποτελεί σχήμα αναφοράς, κατά την Μύηση στο Ιερό του Τροφώνιου επιβεβαιώνεται, αλλά και μνημονευτεί ιδιαίτερα.
Ο Παυσανίας στην Λειβαδιά, εκτός από συνεπής, γίνεται και πολύ εύγλωττος.
Θα μιλήσει για το γνωστό ξόανο του Τροφώνιου, στο οποίο γινόταν αυτή η άγνωστη Θεραπεία. :
«…οἵ καταβάντι θεασάμενος δέ ἄγαλμα ὅ ποιῆσαι
δαίδαλον φασίν, ὕπο δέ τῶν ἱερέων οὐκ ἔπιδείκνυται,
πλήν ὅσοι παρά τόν Τροφώνιον μέλλουσιν ἔρχεσθαι.
τοῦτο τό ἄγαλμα ἴδων καί θεραπεύσας καί εὐξάμενος
ἔρχεται πρός τό μαντεῖον χιτώνα ἐνδεδυκῶς λινοῦν
καί ταινίαις τόν χιτώνα ἐπιζωσθεῖς καί
ὑποδησάμενος ἐπιχωρίας κρηπίδας…»
Αυτός ο ακαθόριστος μυστικισμός, γύρω από το ξόανο έχει την εξήγησή του.
Οι ιερείς δεν επεδείκνυαν !! Ουσιαστικά σημαίνει ότι δεν το απέκρυβαν.
Απλά δεν το έδειχναν παρά μόνον σ’ εκείνον που επρόκειτο να επισκεφτεί το μαντείο.
Το ξόανο βρισκόταν πάντοτε πάνω στον Βωμό, τοποθετημένο μέσα στην βώμειο έδρη,
η οποία διασώζεται έως σήμερα ανέπαφη κάτω από το Ιερό Δέντρο.
Το ξόανο βρισκόταν συνεχώς πάνω στον Βωμό, στο κέντρο του αρχαίου Τεμένους, απλά η πρόσβαση προς τα κει, αλλά και η ρυμοτομία του εδάφους, καθιστούσαν αδύνατη έστω και την οπτική επαφή. Το ίδιο ακριβώς διαπιστώνεται και σήμερα.
Όποιος βρίσκεται έξω από το Τέμενος, είναι αδύνατο να δεί τι συμβαίνει στο εσωτερικό.
Χρειάζεται ένα αποφασιστικό βήμα, για να γίνει κάπως κατανοητό εκείνο που εδώ μεταφέρει ο Περιηγητής. Τουλάχιστον όσο κατά ορθή εκτίμηση προκύπτει ως ερμηνεία, και όσο κατά συν-είδηση είναι επιτρεπτό να ανακοινωθεί.
Η μυστηριακή Θεραπεία ήταν ένας ακόμη τρόπος Συγγένειας με την θεότητα.
Θεραπεία με 11, και Θεραπεύω με 14, διαφορετικές ερμηνείες.
Το μέγιστο ενδιαφέρον εντοπίζεται σ’ αυτήν την ακαθόριστη Θεραπεία.
Κανείς από τους μυημένους στα αρχαία Ελληνικά Μυστήρια δεν αναφέρει κάτι σχετικό με την Θεραπεία κάποιου θεού ή δαίμονος. Οι λόγοι εκτός από προφανείς ήταν και πολύ σοβαροί.
Πάντα υπήρχε ο κίνδυνος της τιμωρίας. Το Μυστήριο, όπως υπαγορεύει και η λέξη ήταν ένα μυστικό των μυημένων. Έπρεπε να παραμένει απόκρυφο.
Ένας κίνδυνος τιμωρίας άμεσα ή έμμεσα, πάντα ήταν επικρεμμάμενος.
Περί τών ύπό τού θείου βραδέως τιμωρουμένων (4)
Αφού λοιπόν οι Εθνικοί συγγραφείς φρονίμως αποφεύγουν, οποιαδήποτε νύξη του θέματος,
ό,τι γνωστό προκύπτει σχετικό με την Θεραπεία ως - πάντα υποκειμενικό – συμπέρασμα, προέρχεται από τα χλευαστικά Σχόλια των πολέμιων της αρχαίας Ελληνικής Θρησκείας.
Για μια ακόμη φορά ο Κλήμης γίνεται ευεργέτης.
Δικαιολογεί απόλυτα εκείνο το οξύμωρο σχήμα μιας συγγραφής του Πλούταρχου :
‘’Πώς άν τις ύπ’ εχθρών ώφελοίτο.’’
(Πώς θα μπορούσε κάποιος να ωφεληθεί από τους εχθρούς του.)
Στο IV,48. της Πραγματείας : ‘’ΠΡΟΤΡΟΠΑΙ ΠΡΟΣ ΕΛΛΗΝΑΣ’’ κληροδοτεί έστω
και άθελά του, το εξής εκπληκτικό.
«…αὔις δέ τόν Δημήτριον (Πολιορκητήν) θεόν καί αὐτόν
Ἀναγορεύοντες καί ἔνθα μέν ἀπέβη τοῦ ἵππου Ἀθήναζε εἰσιῶν,
Καταιβάτου ἱερόν ἐστι Δημητρίου, βωμοί δέ παναταχοῦ
Καί γάμος ὕπο Ἀθηναίων αὐτῶ ὅ τῆς Ἀθηνᾶς ηὐτρεπίζετο ὁ
δέ τήν μέν θεόν ὑπερηφάνει, τό ἄγαλμα γῆμαι μή δυνάμενος
Λάμιαν δέ τήν ἑταίρα ἔχων εἴς ἀκρόπολιν ἀνήει καί τῷ τῆς Ἀθηνᾶς
ἐνεφυράτο παστῶ, τή παλαιά παρθένω τά τῆς νέας ἐπιδεικνύς ἐταίρας σχηματα…»
(Ο Δημήτριος ( ο Πολιορκητής ) όταν ήρθε στην Αθήνα,
ανέβηκε πάνω στην Ακρόπολη, όπου στον νυμφώνα,
τέλεσε γάμο με την θεά Αθηνά, με την μεσολάβηση της εταίρας Λάμιας. )
Το απόσπασμα δικαιολογημένα μπορεί να χαρακτηριστεί ανεκτίμητο σε αξία.
Το ότι οι ίδιοι οι Αθηναίοι του ετοίμαζαν έναν Ιερό Γάμο με την θεά Αθηνά,
δείχνει ότι όποιος μυητικά γινόταν συγγενής με την θεά, ερχόταν σ’ ένα είδος συνεύρεσης με αυτήν.
Μια ερωτική Πράξη και μια σπονδή όπου απ’ ευθείας πάνω στο παλαιό ξόανο της Αθηνάς Παρθένου ασφαλώς γινόταν, αφού μ’ αυτήν την προϋπόθεση είναι δυνατόν να εξηγηθεί ένα ακατανόητο αλλοιώς, εορταστικό Δρώμενο της αρχαίας Αθήνας.
Οι Αθηναίοι λοιπόν είχαν μια σπουδαία Εορτή, την οποία ονόμαζαν Πλυντήρια.
Μια φορά το χρόνο κατέβαζαν το παλαιό ξόανο της Αθηνάς από την Ακρόπολη στο Φάληρο,
και το έπλεναν. Κάθε χρόνο νεαρές παρθένες ύφαιναν και ένα νέο Πέπλο της Αθηνάς…….
Στο απόσπασμα επίσης διαφαίνεται ο παλαιότερος θεσμός, που ασφαλώς κατέβαινε από το ένδοξο και ηρωικό παρελθόν, των μυκηναϊκών χρόνων. Δηλαδή η Ιεροδουλεία.
Ο Κλήμης χλευαστικά ονομάζει την ευκαιριακή Λάμια, εταίρα - και ίσως πράγματι να ήταν – αλλά στο συγκεκριμμένο Δρώμενο, έστω και ως εταίρα, επείχε θέση Ιεροδούλου.
Ιερόδουλος, σημαίνει ό,τι ακριβώς μεταφέρει ο όρος. Μιά δούλη στην υπηρεσία του όποιου επώνυμου Ιερού. Ο θεσμός ήταν σε χρήση από όλα τα Ιερά εντός και εκτός Ελλάδος.
Έτσι, με την ‘’βοήθεια’’ της δούλης του Ιερού, πραγματοποιούσαν την κατάθεση στο ξόανο της θεότητας, του πολυτιμότερου στοιχείου που διαθέτει ο ανθρώπινος οργανισμός.
Που διαθέτει το ανθρώπινο σώμα. Υπερ-πολυτιμότερου και από το αίμα ακόμη.
Η ερμηνεία μιας τέτοιας προσφοράς, θα πρέπει να αναζητηθεί πολύ πίσω, στις σκοτεινές Αιτίες,
που καθιέρωσαν τις αιματηρές Θυσίες, στην γενικότερη Ανάγκη.
Είναι μάλιστα πολύ πιθανόν το Στάδιο της κατάθεσης γεννετήσιου οπού από τον μυούμενο στο ξόανο της όποιας θεότητας, να παρεμβάλλεται σαν μια εξανθρωπισμένη αντίληψη και πρακτική αντικατάστασης, της αιματηρής Θυσίας, που παλαιότερα έφτανε μέχρι και την ανθρωποθυσία.
Είναι πολύ λογικότερο, κάτω από τις ολοένα και νεώτερες περιστάσεις, την ανθρώπινη Θυσία,
του Γόνου, του Τέκνου, να αντικαθιστούσε ο γεννετήσιος οπός.
Πριν δηλαδή αυτός ο οπός, ολοκληρωθεί ως άνθρ-ωπός.
Οι αρχαίοι Έλληνες συγγραφείς δεν κάνουν ευθέως λόγο για τέτοιου είδους δρώμενα.
Η αιτία είναι προφανής. Οι λεπτομερείς πληροφορίες, φτάνουν από τους πολέμιους της αρχαίας Ελληνικής θρησκείας. Μόνον ο ατρόμητος Αριστοφάνης, αχνοφωτίζει την άγνωστη Πράξη.
Στο Θρησκευτικό Θέατρο των Αθηνών με παρρησία ακούγεται η προτροπή :
‘’λαβόντες θρία διφόρου συκῆς δέφεσθαι.’’ (5)
Δέφομαι, σημαίνει μια ‘’αισχρή’’ πράξη με φύλλα άγριας συκιάς.
Σημαίνει μια εκσπερμάτωση στον Βωμό, πάνω στον οποίο συνηθέστατα βρίσκεται, τοποθετημένο το ξόανο της επώνυμης θεότητας.
Με την σειρά του ο Βωμός, προσυπάρχει σε δυώνυμη σύμπλεξη με το Ιερό Δέντρο.
Ένα από τα ισχυρότερης παρουσίας Ιερά Δέντρα,
και μάλιστα σε διαφορετικά Θρησκευτικά Συστήματα, (Χριστιανισμός, Βουδισμός) είναι και ο Ερινεός.
Η άγρια συκιά.
Πλακίδια που ήρθαν σε φως, από ανασκαφές στο Χάραπα, και Μοχέντζο Ντάρο της Ινδίας, εικονίζουν σαφώς μια θρησκευτικής σημασίας συκιά, ficus religiosa, και χρονολογήθηκαν ήδη 6.000 χρόνια, πριν την σημερινή εποχή.
Τονίστηκε ήδη, ότι έρινεός, ή ερινεώς, ερμηνεύεται ως : ‘’θεός ή σύκον άρρεν.’’
Με την βοήθεια λοιπόν αυτής της έμμεσης αναφοράς φτάνει κάποιος και στον ζωντανό,
έως σήμερα στην Λειβαδιά, Ερινεό του Τροφώνιου.
Όπως προτάθηκε ήδη, στην ρίζα του εν λόγω Ερινεού, και πάνω στον μέχρι σήμερα καλοδιατηρημένο Βωμό, βρισκόταν τοποθετημένο το ξόανο.
Εκείνο κατά συνέπεια που παραθέτει ο Περιηγητής :
«…τοῦτο τό ἄγαλμα ἴδων καί θεραπεύσας καί
εὐξάμενος ἔρχεται πρός τό μαντεῖον…»
επιδέχεται μία και μοναδική εξήγηση.
Με την χρήση του όρου θεραπεία, το μόνο που υπονοείται είναι ο επακόλουθος θρίαμβος. (Σχλ.2)
Ένας Θρίαμβος, που φέρει την ετυμολογική ερμηνεία παραγωγής από το θρίον.
‘’θρία διφόρου συκής.’’ Το τριμερές δηλαδή φύλλον της δίφορης (άγριο) συκιάς.
Το είδος της αγριοσυκιάς στο Τροφώνειο, επιβεβαιώνεται ότι είναι δίφορο.
Θρίον + θάμβος = Θρίαμβος
Εδώ ίσως να εγερθούν αντιρρήσεις, και ίσως όχι αδικαιολόγητα.
Αυτή η Πρόταση όμως, δεν είναι τίποτε περισσότερο από την απλή ερμηνεία,
τόσο των όρων, όσο και των συναφών μαρτυριών.
Τα αρχαιότερα μυστηριακά φαινόμενα μεταφέρονται έως σήμερα, μέσα σε μανδύα απόκρυψης και αναγκαίου Συμβολισμού. Κάποιες φορές, κωδικοποιημένα.
Στην σύγχρονη Θρησκεία, είναι πάμπολλα εκείνα που αποκρύβονται. (Σχλ.3)
‘’ Φοίβου Δελφοί θέραπες. ’’ (Ευρ. Ίων, 94 )
‘’ Θεραφείν, ή Τεραφείμ, ’’
( Εβραϊκό, ειδώλιο με αγαθή και θεραπευτική δύναμη.)
Κάποιοι δευτερεύοντες υπαινιγμοί σχετικά με το κρύφιο νόημα της ερωτικής Θεραπείας, βρίσκονται στον Πλάτωνα. :
‘’…πάσαν θεραπείαν ὡς ἰσόθεος θεραπευόμενος,(ο έρώμενος!!!)…’’ (6)
‘’…τῆς Ἀφροδίτης ἀκόλουθος καί θεράπων γέγονεν ἔρως''...’ (7)
‘’… τήν ἐμήν ἡδονήν θεραπεύειν…’’ (8)
Επίσης ένας εκτενέστερος λόγος πάνω στην Θεραπεία του Ξόανου, παρατίθεται στο βιβλίο,
Στοιχεία Αρχαίας Ελληνικής Θρησκείας. Το Άντρον του Τροφωνίου, σελ.157 κ.ε. (9)
Πριν από την επακόλουθη μνεία της Ευχής, γίνεται άκρως ενδιαφέρον να υπομνηματισθεί ότι η Συγγένεια με την Θεότητα, εκτός από την ερωτική πράξη – θεραπεία, επιτυγχανόταν και με την κηδεστία. Δηλ. τον ενταφιασμό. Ακριβέστερα τον συνενταφιασμό.
Άλλωστε η θρυλική Κατάβαση στο Άδυτο του Τροφώνιου, δεν ήταν παρά ένας αληθινός συνενταφιασμός με τον θεοποιημένο Ήρωα.
Ο κατερχόμενος εισχωρούσε στην ταπεινή θέση, θήκη, όπου κάποτε είχαν εναποτεθεί τα οστά του επώνυμου θεού. Η εν λόγω Οστεο-Θήκη δεν είναι παρά η οπή, την οποία αναφέρει ο Παυσανίας. Δύο σπιθαμών κατά το εύρος, ενώ το ύψος, φαινόταν ότι είναι περίπου μιας σπιθαμής.
Βρισκόταν στο δάπεδο ‘’ μεταξύ τού εδάφους και τού οίκοδομήματος. ’’
Στους μεγαλύτερους θολωτούς τάφους, του τύπου ‘’Ατρέως,’’ χρησιμοποιούσαν μικρές φυσικές, σχισμές, εσοχές και κοιλότητες του δαπέδου, για την εναπόθεση εκεί των οστών.
Αυτού του είδους τις προγονικές θήκες εξυμνεί ο αρχαίος Παιάνας : ''έδη θήκας τε προγόνων''…
Ένας συνενταφιασμός, ως λόγος αυτή τη φορά, συνοδεύει και τον σύγχρονο θεό…..
Λειτουργία Νοητική
Η ΕΥΧΗ
Την Θεραπεία του ξόανου στο μαντείο του Τροφωνίου, όπως πληροφορεί και ο Παυσανίας, ακολουθούσε η Ευχή. Γνωστότερη σήμερα ως Προσευχή.
Η Ευχή ως δύναμη και αποτέλεσμα λόγου, ήταν αλλά και είναι, καθοριστική.
Άκρως διδακτικό γίνεται ένα παράδειγμα από κάποιο χαμένο έργο του Σοφοκλή.
«…τά μέν διδακτά μανθάνω,
τά δ’ εὔρετα ζητῶ,
τά δέ εὐκτά παρά θεῶν ἠτησάμην…» (10)
Βέβαια η σημερινή κοσμική αντίληψη, στην συντριπτική της πλειοψηφία, βρίσκει τελείως απίθανη, την εκδοχή, ενός θεού, που είναι σε θέση ν’ ακούσει ευχές και προσευχές.
Τα πράγματα ωστόσο δεν ήταν πάντα έτσι.
«…εἰ δέ σοί ἄπιστον εἶναι καταφαίνεται, πώς φωνῆς
ἀκούει τό ἀσώματον καί ὡς αἰσθήσεως προσδεήσεται,
καί δή ὤτων τά λεγόμενα ὕφ’ ἠμῶν ἕν ταίς εὐχαίς,
ἐκῶν ἐπιλανθάνη τῆς τῶν πρώτων αἰτίων περιουσίας
ἕν τέ τῷ εἰδέναι καί τῷ περιέχειν ἕν ἐαυτοίς τά ὕφ’ ἑαυτῶν πάντα…» (11)
(αν σου φαίνεται απίστευτο, πώς το ασώματο ακούει τη φωνή, και ότι αυτά που λέγονται από εμάς στις προσευχές, θα χρειαστούν αίσθηση και αυτιά, σκόπιμα ξεχνάς την αφθονία ( περι-ουσία ) των πρώτων αιτίων, τόσο στη γνώση, όσο και στο να περιέχουν μέσα τους, όλα τα κατώτερά τους, γιατί, βέβαια, έχουν συμπεριλάβει ενιαία μέσα τους, το σύνολο των όντων.)
Η συνέχεια μάλιστα του αρχαίου κειμένου, είναι πραγματική Αποκάλυψη.
(‘’επομένως, ούτε με δυνάμεις, ούτε με όργανα προσλαμβάνουν μέσα τους οι θεοί τις προσευχές, αλλά περιέχουν μέσα τους τις πραγματοποιήσεις των αγαθών που ζητούν τα λόγια, και προ πάντων εκείνα, που μέσω της ιερής τελετουργίας συμβαίνει να είναι εδραιωμένα και ενωμένα με τους θεούς. γιατί τότε ακριβώς, το ίδιο το θείο συνυπάρχει με τον εαυτό του, και δεν επικοινωνεί με τα νοήματα των προσευχών ως διαφορετικό με κάτι διαφορετικό.’’)
(μεταφρ.Εκδ.Κάκτος )
Υπογραμμίζεται ότι η περιουσία τών πρώτων αίτίων, είναι τό περιέχειν καί τό είδέναι.
Το περιεχόμενο και η γνώση του περιεχομένου. Ουσιαστικά η Γνώση του Όλου.
Πολύ απλούστερα το περιεχόμενο και η γνώση κάθε υπάρχοντος, είτε αυτό είναι νοητόν, είτε αισθητόν.
‘’Πρόσεχε τί εύχεσαι’’
(και) Κινέζικη Παροιμία (Σχλ.4)
Το είδος, αλλά και το περιεχόμενο των Ευχών, στην περίπτωση του Τροφωνίου, σε αντίθεση με την πλήρη περίπου, γνωστική αποκατάσταση της Θεραπείας, είναι βεβαίως, παντελώς άγνωστα.
Η απαγγελία σωζόμενων, αλλά και σχετικών για την περίπτωση Ύμνων, είναι κάτι βάσιμα
υποθέσιμο. Ωστόσο η έλλειψη αυτή , πολύ λίγο ενδιαφέρει. Τουλάχιστον σε σύγκριση
με την σαφή κατανόηση της αξίας που είχε κάποτε η υποβαθμισμένη σήμερα Προσευχή.
Ένα πρωιμότερο απόσπασμα του Παρμενίδη φέρνει στο προσκήνιο όλη την Δύναμη της απλής Ευχής. Την δύναμη του ανυπέρβλητου, και δεσποτικού Λόγου.
(είς λόγος και μία αρχή διά πάντα.)
Και μάλιστα χωρίς να χάνει τίποτα από την ισχύ του, είτε ως Νοητός, είτε ως Αισθητός.
‘’ταυτόν δ’ ἔστι νοείν τέ καί οὔνεκεν ἔστι νόημα.’’ (12)
(Το ίδιο πράγμα είναι αυτό που σκέφτεται, και η αιτία που το σκέφτεται.)
Σημαίνει ότι το νοητό. είναι ίδιο με το νοούμενο. Ο αίτιος Λόγος ισούται με την Ουσία.
Ήδη βρίσκεται κάποιος μπροστά στο φαινόμενο, ο λόγος, ο ευχετικός λόγος, να ισοδυναμεί με το αντικείμενο της Ευχής. Με εκείνο για το οποίο εύχεται κάποιος.
Ο Λόγος κατά την Ευχή - και όχι μόνον – γίνεται ένυλος.
Μεταστοιχειώνεται σε Ύλη.
Κατά τον Αριστοτέλη, η απλή φωνή, είναι η ύλη του λόγου.
Μετά την Θεραπεία και την Ευχή ο μυούμενος ήταν πια έτοιμος να πραγματοποιήσει την περιβόητη και οδυνηρή Κατάβαση.
Από το σημείο που βρισκόταν το άδυτο απέχει κάτι λιγότερο από εκατό μέτρα.
Ας συνοψίσουμε κάπως την αληθινή Θέση του σ’ αυτόν τον Θρησκευτικό Χρόνο, και Τόπο.
Μόλις στο προηγούμενο Σημείωμα τονίστηκε ότι τα 29 ημερονύκτια της Μύησης κυλούσαν μέσα σε μια πλήρη εναρμόνιση με Κοσμικούς ρυθμούς.
Ο Βωμός, πάνω στον οποίο ορθώνεται το Ιερό Δέντρο (Σχλ.5), στην περίπτωση του Τροφώνιου, από εξαιρετική εύνοια της Τύχης διασώθηκε και μάλιστα σε λειτουργία, ‘’έν δυνάμει καί ένεργεία’’
με την αγριοσυκιά. Είναι κατασκευασμένος από πυριτόλιθο. Από την συχνότητα των διάφορων προσφορών και θυσιών περιγράφεται ότι ‘’και λείψανα φωτός έχει.’’
Εκτός από τη κύρια σημασία του ως ‘’βάσις ΄άγάλματος,’’ από τις υπόλοιπες έντεκα, ξεχωρίζει μια λεπτομέρεια που κληροδοτήθηκε από τον Ησύχιο : ‘’ βωμός οί δε και όρυμβος.’’
Πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος
Πρωταγόρας
Σε κάτι λιγότερο από εκατό μέτρα από τον Βωμό και το Δέντρο, βρίσκεται το άδυτο. (Σχλ.6)
Μεσολαβεί ο ημιτελής, αλλά τεράστιος ναός του Διός Βασιλέως
Ποια ακριβώς είναι η σχέση του, ό λόγος του μεγάλου ναού, προς το Κοσμικό Αίτιο,
ίσως να μην μάθουμε ποτέ.
Ο μόνος ναός που εξονυχιστικά μελετήθηκε είναι ο Παρθενώνας.
( Στην αρχιτεκτονική του Παρθενώνα εμπεριέχονται μεταξύ άλλων, το γραμμικό μήκος ενός πρώτου λεπτού του μεσημβρινού της Γης, και το γραμμικό μήκος ενός δευτερολέπτου του Ισημερινού. Δηλαδή γνώριζαν με ακρίβεια τις περιμέτρους των Μεσημβρινών και Ισημερινού.)
Στην Λειβαδιά, διασώθηκε μια πολύ σημαντική Επιγραφή. Σχετίζεται με την κατασκευή του ναού.
Είναι το Συμφωνητικό μεταξύ του εργολάβου, του εργώνη, όπως χαρακτηριστικά αναγράφεται, και των ναοποιών, δηλαδή του Ιερατείου, και την υποχρέωση του πρώτου, να χρησιμοποιήσει κατά την ναοδομία, λίθους απόλυτα μετρημένους με κάποιον Ιερό Κανόνα.
Ορισμένα τμήματα της μεγάλης δίστηλης Επιγραφής, (διασώθηκε και απλώς καταστρέφεται ,όπως όλες οι Επιγραφές, στα περισσότερα Μουσεία της Χώρας, στον προαύλιο χώρο του Μουσείου της Χαιρώνειας) παρουσιάζουν ζωηρό ενδιαφέρον :
«…καί ἐάν τινά ὑγιῆ λίθον διαφθείρη κατά τήν ἐργασίαν ὅ τῆς θέσεως ἐργώνης, ἕτερον ἀποκαταστήσει δόκιμον τοίς ἰδίοις ἀνηλώμασιν, οὐθέν ἐπικωλύοντα τό ἔργον τόν δέ διαφθαρέντα λίθον, ἐξάξει ἐκ τοῦ ἱεροῦ ἐντός ἡμερῶν πέντε, εἰ δέ μή, ἱερός ὅ λίθος ἔσται…»
«…παραλαβῶν δέ ὅ ἐργώνης τούς λίθους παρά τόν ναόν, οὗ ἐδοκιμάσθησαν ὑγιεῖς τά μέτρα ἔχοντας, ἐκποιοῦντας πρός τά μεγέθη τά γεγραμμένα, πρώτον μέν ἐργᾶται τῶν λίθων πάντων τᾶς βάσεις ὀρθᾶς ἀστραβεῖς, ἀρραγεῖς, συμμίλτους, ἀπό ξοϊδος χαρακτῆς πυκνῆς ἐπικονημένης τά ἐπιβαίνοντα πάντα, ἔπί τους κρατευτᾶς, καί ἐπί τήν ὑπευθυντηρίαν, μή ἔλαττον, ἤ ἔπι δυό πόδας, ἐκ τοῦ προσιόντος ἁρμοῦ, τά δέ μέσα συμψαύοντα, ποιῶν ὀρθά πάντα πρός κανόνα
διηνεκῆ, μή ἐλάττω τοῦ ἐνεργουμένου λίθου, πλάτος μή στενότερον δακτύλων ἕξ, ὕψος ἠμιποδίου. ὑποτεμεῖ δέ τῶν καταστρωτήρων πάντων ἐκ βάσεως τό ἔπι τήν ὑπευθυντηρίαν.
Ἐπιβαῖνον ἐκ τοῦ ἀπιόντος ἁρμοῦ, πλάτος καί βάθος τό δειχθέν, ἐργαζόμενος τᾶς ὑποτομᾶς καθώς καί περί τῶν βάσεων γέγραπται, χάλασμα ποιῶν ἔν τή ὑποτομῆ, τή παρά τήν εὐθυντηρίαν, μή πλέον δακτυλίσκου. ἐργᾶται δέ καί τούς ἁρμούς πάντας τῶν καταστρωτήρων… εὐγωνίους πρός τό προσαγωγεῖον, στερεούς, κύκλω τά τρία μέρη μή ἔλαττον δακτύλων ἐννέα, κανόνι λιθίνω…»
Η παράθεση του αρχαίου κειμένου έγινε, ακριβώς για να καταδειχθεί η σπουδαιότητα της αρχιτεκτονικής του μεγάλου Ναού.
Η ανέγερσή του, μέσα σ’ έναν Κοσμικό Ρυθμό, υποβαλλόταν από κάποιον Ιερόν Κανόνα.
Όπως εύκολα διαπιστώνεται τα μέτρα εναρμονίζονται με τα μεγέθη του ανθρώπινου σώματος. Εναρμονίζονται με το τελειότερο γήινο Δημιούργημα. Τον Άνθρωπο. Τα ανθρώπινα μέτρα ενσωματώνονται μέσα στον αρχαίο Ελληνικό ναό. Πόδια, πήχεις, παλάμες, δάκτυλοι
Από την άλλη, ο λίθινος κανόνας είναι βέβαιο ότι ήταν υποπολλαπλάσιο Κοσμικού Πρότυπου.
Ένας Μικρόκοσμος, σε Επανάληψη σμίκρυνσης του Μεγάκοσμου.
Ακριβώς όπως και στην περίπτωση του θρυλικού Αδύτου.
Αξίζει επίσης ν’ αναφερθεί ότι στο ανατολικό τμήμα του ναού του Διός βρισκόταν ο απαραίτητος Βωμός. Εκεί οι θυσίες και οι προσφορές. Τέτοιοι βωμοί συνηθέστατα είναι συναρμοσμένοι από 365 δομικές πλίνθους. Όσες δηλαδή είναι οι μέρες του Χρόνου, όπου κάθε ημέρα ήταν και μία Εορτή.
Αυτό με λιγότερη, ή περισσότερη πιστότητα, ήταν το ‘’κλίμα,’’ μέσα στο οποίο ό εύελπις μύστης,
αντίκρυζε το άδυτο, που όπως προειπώθηκε βρισκόταν σε πολύ μικρή απόσταση.
Σε πολύ μικρή απόσταση, από το Τέμενος. Τον Τόπο της Ευχής και της Θεραπείας.
Αντίκριζε όχι έναν φανταστικό, ή εξωπραγματικό κίνδυνο, αλλά τον αληθινό λάκκο με τα φίδια.
Πλησίαζε έναν Τάφο, νύχτα στην κορυφή του υπερβατικού όρους, μέσα στον οποίο γνώριζε πολύ καλά ότι υπήρχε ένας ζωντανός θεός.
Ένας εν δυνάμει ζωντανός θεός.
Ένας θεός που με την αρμόζουσα Ιερή Τέχνη μεταστρεφόταν εν ενεργεία.
Η επιδίωξη με την βοήθεια του Τυπικού, ήταν να ενεργοποιήσει αυτόν τον θεό…..
Πλησίαζε εκείνο που ευρύτερα ήταν γνωστό ως ‘’μαντείο του Τροφωνίου.’’
Η Κατάβαση στο άδυτο του Τροφώνιου, ήταν μια εμπειρία αφάνταστη.
‘’δέδοικα εἴσω καταβαίνων ὥσπερ ἕν Τροφωνίου.’’ (13)
(Σκιάζομαι να κατεβώ, λές κι είναι στου Τροφώνιου.)
Το δέος και ο τρόμος επιδρούσαν όχι σε λίγες περιπτώσεις καταλυτικά. Οι περισσότεροι δείλιαζαν. Πολύ λίγοι ήταν εκείνοι που είχαν επιτύχει μιαν αίσια Κατάβαση.
Η μόνη παρηγοριά ήταν ένας καθησυχαστικός λόγος :
‘’άποθανείν δε ούδένα τών καταβάντων λέγουσιν''…
Έλεγαν ότι από την αλλόκοτη Κατάβαση δεν πέθανε κανένας.
Ωστόσο όλες οι επωνυμίες του αδύτου περιέγραφαν έναν αληθινό Δρόμο προς τον Άδη.
‘’…όδός είς Άϊδου….’’
Ονόμαζαν το μαντείο , Καταβάσιο, Κατωρυχή, Στόμιο, Χρηστήριο, Τάφο,
Μνήμα, Σπήλαιο, Άντρο, Υπόγειο, Σηκό, Άδυτο, ακόμα και Υποβρύχιο Τόπο.
Ο υποβρύχιος Τόπος εδώ, υπογραμμίζει με επίταση την υγρασία του εξαιρετικού Τάφου, πάνω σε μια κορυφή που εξ αιτίας της ύπαρξης εκεί πυρίτιου, πυρακτώνεται, με πολύ υψηλές θερμο-κρασίες. Δεν ονομάζεται έτσι συμβολικά, επειδή πρέπει να διατηρεί τις ιδιότητες του διαχρονικού ‘’τόπου αναψύξεως,’’ ενός απλού τάφου. Ενός απλού μνημείου.
Πέρα από την αληθινή κατοικία νέωση του θεού, εκεί μέσα ζούσαν τα περίφημα Φίδια, τα οποία αναφέρονται από όλους τους Σχολιαστές του Τροφώνιου.
Ένα πέτρινο αλώνι πάχους δύο πήχεων, που περιέβαλε περιμετρικά το άδυτο, εξασφάλιζε στα φίδια, κάτι περισσότερο από μιάν απλή απαραίτητη υγρασία.
Ο χώρος εκεί ήταν ένα πραγματικό Υποβρύχιο…….
Στάθης Βαλλάς
Stathis.vallas@gmail.com
Σχόλια - Παραπομπές
(Σχλ.1) Είναι αλήθεια ότι η το προσωπικό e mail, πολλές φορές, και από διάφορους παράγοντες άλλαξε.
Μεταξύ λοιπόν των μηνυμάτων που ήμουν τυχερός να λάβω, ένα είχε κάποιο εύστοχο και πολύ λογικό Σχόλιο. Μεταξύ άλλων τονίζεται το εξής :
‘’κ. Βαλλά, αυτή η σειρά ΓΙΑ ΝΑ ΓΝΩΡΙΣΟΥΜΕ ΤΟ ΤΡΟΦΩΝΕΙΟ, σε κάθε περίπτωση δεν παύει να εκφράζει σαφώς, τις δικές σας υποκειμενικές απόψεις, πάνω στο φλέγον αυτό Θέμα.’’
Επειδή λοιπόν σ’ ένα ίδιο συμπέρασμα, είναι πολύ λογικό να έχουν καταλήξει ενδεχομένως, και άλλοι αναγνώστες, οφείλω μια δημόσια διευκρίνιση.
Θα ήταν τουλάχιστον κακόγουστος εγωισμός να υποστηρίξω εδώ πως ό,τι σχετικό με το μαντείο του Τροφωνίου διατυπώνω, αποτελεί μιαν αναμφισβήτητη ορθότητα.
Ασφαλώς τα γραπτά δεν διεκδικούν το αλάθητο.
Η εξέχουσα αν όχι και μοναδική αξία που έχει αυτή η Σειρά, είναι η μεταφορά του πρωτότυπου υλικού, και η κατά το δυνατόν καλλίτερη ερμηνεία αυτού του υλικού.
Και για να γίνω σαφέστερος.
Σταθερός γνώμονας εδώ είναι η όσον το δυνατόν αποφυγή της αυθαιρεσίας.
Της αυθαίρετης ερμηνείας με υποθέσεις. Της αναπαραγωγής με υποκειμενικά κριτήρια Χώρων Τόπων, και επί μέρους Δρωμένων, που δεν έχουν καμία αναφορά σε επεξεργαζόμενα κείμενα.
Αυτή η λεπτομέρεια, αυτή η αρχή κυριαρχεί στα γραπτά, και κατά τούτο μόνον μπορώ να
ισχυριστώ ότι αποφεύγω τους όποιους κινδύνους μιας παρεκτροπής.
Δεν γίνεται να σχεδιάζω μνημεία και χώρους, ετσιθελικά και χωρίς καμιάν έρευνα, ή χωρίς επαρκείς γραπτές μαρτυρίες. Αυτή η αντίληψη και πρακτική έχει παγιωθεί πολύ χρόνο πριν. Ακριβώς γιατί δεν είναι λίγες οι φορές, που ακόμα και σε γραπτά κείμενα η αυθαιρεσία ορισμένων οργιάζει. Είναι πολλοί εκείνοι που άλλα διαβάζουν, και άλλα εννοούν, ή άλλα διατυπώνουν.
Παράδειγμα, ο Παυσανίας αναφέρει ‘’έστι δε το μαντείον ύπέρ το άλσος έπί του όρους.’’
Μιλάει με σαφήνεια για όρος, και ωστόσο, υπάρχουν ακόμη ασχολούμενοι με το θέμα, που δεν εννούν να ξεκολλήσουν από τις πηγές του ποταμού !!
Τα πράγματα γίνονται περισσότερο επώδυνα όταν οι εκθέσεις, είναι έργο επιστημόνων.
Ειδικότερα για την αρχαιολογία της Λειβαδιάς, ακόμη και σε ηλεκτρονικές σελίδες του Υπουργείου Πολιτισμού, διαπιστώνονται λάθη σοβαρά.
Ο γήλοφος ‘’ Προφήτης Ηλίας ’’ συγχέεται με τον πετρόλοφο του Κάστρου.
Η συγκεκριμμένη σελίδα ανήκει στην Α/ Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, που μάλιστα έκανε ανασκαφές και αναστηλώσεις στον λόφο του Κάστρου.
Μια άλλη παράγραφος χρειάζεται επίσης απάντηση.
‘’Αναφέρεστε πολλές φορές στον Χριστιανισμό,
ενώ είναι γνωστό ότι διαφέρει τελείως από την αρχαία Ελληνική Θρησκεία.’’
Στο σημείο αυτό κρίνω ότι έχει ένα επίκαιρο ενδιαφέρον μια εκτίμηση που διατύπωσε ένας επιφανής Πολωνός θεολόγος, ο Ζebinsky. Με παρρησία λοιπόν είπε ότι :
‘’ ο προάγγελος της Καινής Διαθήκης, δεν είναι η Παλαιά Διαθήκη,
αλλά η αρχαία Ελληνική Θρησκεία!! ’’
Υπάρχει όμως περισσότερο επιβαρυντικός λόγος. Κανένα σοβαρό Θρησκευτικό Σύστημα,
δεν λειτουργεί έξω από την γονική γραμμή της καθ’ Όλου Θεολογίας.
Μάλιστα η Αριστοτελική Θεολογία εξηγεί με σαφήνεια ένα σύγχρονο θρησκευτικό Φαινόμενο. Εξηγεί με πιστότητα ότι μια άγιστεία, μια προσέγγιση στην οποιαδήποτε θεότητα, είναι το ίδιο αποτελεσματική, είτε γίνεται από τα «πολιτισμένα» ιερατεία Χριστιανισμός, Ισλάμ, Βουδισμός, είτε από ανώνυμους «πρακτικούς» ιερείς. Οι μάγοι – γιατροί της Κεντρικής Αφρικής, οι γραφικοί ιερείς του Ειρηνικού Αρχιπελάγους, οι Σαμάνες των πολικών και περιπολικών περιοχών, εξ-ασκώντας την παντού ίδια Ιερατική Τέχνη, επιτυγχάνουν μιάν ίσης δύναμης,
αγιστεία –προσέγγιση προς τα Ασώματα Αίτια.
Είναι αληθινά εκπληκτικό το ότι όλες οι θεοτικές τελετές, σωματοποιούν Ασώματα Αίτια…..
Ένα τέτοιο Φαινόμενο, ένα χωρίς επώνυμη θρησκευτική Σημαία φαινόμενο, είναι εύκολο να παρατηρηθεί στο γνωστό μας Μαντείο του Τροφωνίου.
Ορίστε πώς :
Ποια σχέση μπορεί να υπάρχει ανάμεσα στο Άδυτο του Τροφώνιου, και σ’ ένα Ιερό μιάς σύγχρονης Εκκλησίας ; Ενός σύγχρονου Ναού ;
Ποια σχέση μπορεί να υπάρχει μεταξύ ενός αρχαίου κυκλικού ιερού οικοδομή-ματος, και ενός σύγχρονου ημικυκλικού, επίσης ιερού οικοδομήματος ;
Επιφανειακά ίσως η αναζητούμενη σχέση να είναι δυσδιάκριτη, αλλά στο βάθος τα φαινόμενα πλησιάζουν πολύ το ένα με το άλλο.
Η παραγωγή Φωτός στο άδυτο του Τροφώνιου ακροθιγώς αναφέρθηκε ήδη, αλλά και θα πιστοποιηθεί κατά την κρίσιμη ώρα της Μύησης στο επόμενο, που είναι και το τελευταίο Σημείωμα για το Τροφώνειο.
Παράλληλα οι σύγχρονοι Χριστιανικοί Ψαλμοί πολλές φορές υπογραμμίζουν το Ιερό Φως.
‘’είδομεν το φώς το αληθινό, φώς εκ φωτός θεός αληθινός,
εγώ ειμί το φως του Κόσμου, εν τω φωτί σου οψόμεθα φως,’’ κ.α.πολλά
Αυτό λοιπόν το αναφερόμενο Φως στο χριστιανικό Ιερό, όπου δεσπόζει το είκελον, το ομοίωμα, το ειδωλικό πρόσωπο του θεού, το μίμημα πάνω στον Σταυρό, είναι ο Συμβολικός Τόπος εκδήλωσης του Κοσμικού Φωτός.
Το Κοσμικό Φως, από την μεταστοιχείωσή του οποίου έχει σωματοποιηθεί όλος ο αισθητός Κόσμος, όταν αλλάζει την ευθύγραμμη κίνησή του και αναγκάζεται σε Κάμψη, προκειμένου να υλοποιηθεί, τότε παρουσιάζει το σχήμα της Καμπύλης.
Η εξεζητημένη αυτή, αλλά συνεχώς λειτουργούσα στην φύση Καμπύλη, δεν είναι παρά το φυσικό φαινόμενο της Κάμψης της Ύλης. Το Φώς κατά τον χρόνο μεταστοιχείωσής του σε Ύλη,
παρουσιάζει το φαινόμενο της Καμπ-ύλης.
Ένα κυκλικό αρχαιότερο, ή ημικυκλικό νεώτερο, γίνεται δηλωτικό αντίγραφο της Καμπύλης.
Σε Θρησκευτικό Χρόνο και Θρησκευτικό Τόπο, αυτό το έτσι μεταστοιχειούμενο Φώς,
εκδηλώνεται εκεί με μορφή Θείου. Γι αυτό και ο χριστιανικός θεός δεν παύει δικαίως, να αποκαλείται Φώς.
Η αναζητούμενη σχέση, που προκύπτει κατά συνέπειαν, μεταξύ ενός αρχαίου κυκλικού,
και ενός σύγχρονου ημικυκλικού, ιερού οικοδομήματος,
διακρίνεται πλέον αρκετά φανερά. Εκεί το Φως εκδηλώνεται ως Θεός.
.Με την ευκαιρία αυτού του Σχολίου, επισημαίνεται η προσοχή από την οποία πρέπει να εμφορείται ο οποιοσδήποτε, κατά την μελέτη και κρίση της σύγχρονης Θρησκείας.
Δεν επιτρέπεται να επέρχεται σύγχυση μεταξύ της Θρησκείας, και του σε πολλά ελεγχόμενου Κλήρου. Πιο απλά. Αν ο Κλήρος γίνεται φιλάργυρος, δεν είναι η Θρησκεία που φταίει…...
Κατά τον Πλάτωνα : ‘’ό άνθρωπος θείας μετέσχε μοίρας.’’
Έτσι ή αλλιώς λοιπόν, ο άνθρωπος είναι από την φύση του ένθεος.
Και όμως μερικοί « φρόντισαν» να τον αποφορτίσουν από αυτήν την μοίρα.
Λες και ο άνθρωπος είναι ένα αυτοδημιούργημα.
Λες και δεν είναι είτε με τον ένα τρόπο είτε με τον άλλο, ένα κυριολεκτικό Πλάσμα.
Παράλληλα κάποιοι άλλοι φρόντισαν, ώστε οι ναοί, παλαιότεροι και νεώτεροι, να είναι άδειοι…
(Σχλ.2) Ο πολύ γνωστός από παραστάσεις και αφηγήσεις Ελληνο-Ρωμαϊκός Θρίαμβος, ουσιαστικά είναι μια Δημόσια Γαμική Πράξη. Ο νικητής στρατηγός διέρχεται, μέσα από μιάν επώνυμη σε εξαιρετικές περιπτώσεις Αψίδα.
Η οποία Αψίδα ασφαλώς κάτι δηλώνει.
Με το ιδιαίτερο σχήμα της κάτι μεταφέρει……
(Σχλ.3) Ένα από αυτά είναι και ο προσδιορισμός του σύγχρονου θεού. Αποκαλείται :
νυμφίος της εκκλησίας.
Κάτω από το ιδίωμα υποκρύβεται ασφαλώς ο ερωτικός χαρακτήρας.
Θα ήταν ευχής έργο η χριστιανική φιλολογία, να ερμήνευε τι ακριβώς σημαίνει : ‘’ νυμφίος της εκκλησίας.’’
Τί ακριβώς σημαίνει : ‘’όλοι οι χριστιανοί έχουν συλληφθεί στο Κέντρο του χριστιανικού ναού.’’ Τι ακριβώς συμβολίζει ο Ορθός Αναστάς Χριστός, με το συμβολικό ακάνθινο στεφάνι πάνω απ’ το κεφάλι, την πρώτη Κυριακή μετά την εαρινή ισημερία.
Την καθοριστική Άνοιξη, όταν όλα ανορθώνονται, όλα εγείρονται, όλα αναγεννώνται.
Τι κρύφιο νόημα μεταφέρει ο επιτύμβιος ‘’Τριπλός Σταυρός, με το Ακάνθινο Στεφάνι.’’
Γιατί άραγε, μετά την βυζαντινή εποχή, έπαψαν την πίστη, ότι η Σταύρωση - Θέωση του σύγχρονου θεού, πραγματώνεται, πάνω στο ίδιο παγκόσμιο Ιερό Δέντρο. Τον Ερινεό.
(Σχλ.4) Πολλές είναι οι περιπτώσεις, όπου μια κάποια Ευχή πραγματοποιήθηκε.
Όχι βέβαια επειδή ‘’ήσαν ανοιχτοί οι Ουρανοί,’’ αλλά αποκλειστικά με την δύναμη του Λόγου. Ένα παράδειγμα, ερανισμένο από την σύγχρονη εκκλησιαστική πρακτική, γίνεται προϋπόθεση απόδειξης. Μάλιστα κάποιος Καθολικός ιερωμένος, ο οποίος ερεύνησε τις μυστηριώδεις ιδιότητες των Φυτών, παρουσίασε φωτογραφίες με φυτά τα οποία είχαν αυξηθεί, έπειτα από παρακλητικές Προσευχές. Ο ίδιος προτείνει ως επιβεβαίωση, το εξής :
’’Φυτέψτε μερικούς σπόρους και στην συνέχεια χωρίστε τους στη μέση.
Αφού βλαστήσουν, εξακολουθείτε να ποτίζετε με την ίδια ποσότητα νερού, αλλά στα μισά φυτά θα απευθύνετε ευχετικούς λόγους, οι οποίοι θα αποσκοπούν στην ευθάλεια και αύξηση, ενώ για τα άλλα μισά, λόγους εντελώς αντίθετους.’’
Εκεί θα διαπιστώσετε ένα είδος Δύναμης, που έχει η Προσευχή.
Μια από τις πλέον γνωστές Παρακλήσεις που ασφαλώς δεν είναι κενός Λόγος, έχει ως εξής :
‘’…ὑπέρ εὐκρασίας ἀέρων, εὐφορίας τῶν καρπῶν τῆς γῆς…’’
(Σχλ.5) Το Ιερό Δέντρο, ο Ερινεός, εκτός από χρηστική, ευρύτερα έχει και Συμβολική παρουσία.
Θα ήταν ανώφελη πολυτέλεια έστω και μια περιληπτική περιγραφή , των πολλών ιδιοτήτων του.
(Εκπληκτικό σε ποσότητα και ποιότητα σχετικό υλικό, βρίσκεται στην
Πραγματεία της Ιστορίας των Θρησκειών, του Mircea Eliade. Εκδ.Χατζηνικολή 1981)
Από τα πρώτα χαρακτηριστικά το τρίπτυχο βωμός δέντρο νερό, στην Θρησκειολογία είναι αποδεκτό ότι συνιστά έναν μικρόκοσμο. Από μόνο του ένα ιερό δέντρο, είναι εικόνα του Κόσμου. Θεωρείται κατοικία της θεότητας.
Ο Διόνυσος ονομάζεται όχι μόνον δενδρίτης, αλλά και συκίτης.
Σχεδόν όλοι οι θεοί εκφράζουν την φυτολογική υπόστασή τους σ’ ένα δέντρο.
Η ικανότητα του δέντρου, να χάνει και να ξανά αποκτά τα φύλλα του, να « πεθαίνει και να ανασταίνεται» το καθιέρωσε ως Σύμβολο της περιοδικής Αναγέννησης.
Είναι Άξονας του Κόσμου. Ο μυθικός Φύλαρχος, ο Γενάρχης, ταυτίζεται με ένα είδος δέντρου,
που θεωρείται στην συνέχεια ως Ιερό. Μ’ αυτήν την προϋπόθεση αναγνωρίζεται ως εστία ανθρώπινης καταγωγής, αλλά και κατοικίας ψυχών.
Μια άλλη ιδιότητα, η οποία το φέρνει περισσότερο εγγύτερα στο ιερό δέντρο του Τροφώνιου, αφού πρόκειται για τον Ερινεό, είναι εκείνη της Ζωής και του Θανάτου.
(Σχλ.6) Είναι η ευδιάκριτη γούρνα - τον χειμώνα γεμάτη νερό – που βρίσκεται μεταξύ του ναϊσκου ‘’Προφήτης Ηλίας,’’ και των ερειπίων του ναού του Διός Βασιλέως.
Ασφαλώς και « δεν γεμίζει το μάτι » ότι εκεί σ’ αυτήν την ταπεινή γούρνα, βρισκόταν και λειτουργούσε, το πάλαι ποτέ κραταιό μαντείο του Τροφώνιου.
Ωστόσο, δεν θα πρέπει να ξεχνάει ο οποιοσδήποτε ότι, τα μέτρα του κατά-γαιου οικοδομήματος, που δίνει ο Περιηγητής, είναι μόλις 4 πήχεις σε διάμετρο, και μόνον 8 σε ύψος.
Ένα από τα μεγαλύτερα σφάλματα των ερευνητών του μαντείου του Τροφωνίου, είναι η επήρρεια της περιγραφής από τον Παυσανία, και η παρορμητική πίστη, ότι με την ίδια μορφή θα πρέπει να σώζεται έως σήμερα. Αυτά συμβαίνουν μόνον σε κινηματογραφικές ταινίες.
Όλα τα αξιόλογα ευρήματα, προϊόντα ανασκαφών, διασώθηκαν μέχρι τις μέρες μας ακριβώς επειδή ήταν θαμμένα. Τα περισσότερα προέρχονται από άγνωστους τάφους.
Έχει κανείς την εντύπωση ότι το χρυσάφι των Μυκηνών,
θα βρισκόταν σήμερα στο Εθνικό Μουσείο,
αν οι Έλληνες της κλασσικής περιόδου γνώριζαν την παρουσία του ;
Αυτό λοιπόν το ταπεινό και ευτελές όρυγμα ταλαιπωρημένο, και ανασκευασμένο με πέτρες σε δεύτερη χρήση, είναι ό,τι απέμεινε μετά την ολοκληρωτική καταστροφή και διάλυση, από τους ζηλωτές της Νέας Θρησκείας, αλλά και τους « θεοσεβείς » βάρβαρους, οι οποίοι ισοπέδωσαν όσα μπορούσαν από τα μνημεία του αρχαίου Κόσμου, κατά τις ληστρικές επιδρομές και λεηλασίες, που ακολούθησαν τους πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες. Κυρίως τον τρίτο και τέταρτο….
Ασφαλώς το σημερινό όρυγμα μοιάζει ταπεινό. Ασφαλώς δεν γεμίζει το μάτι.
Και είναι πραγματικά αίσια τύχη, που κάποιος χριστιανός Αναχωρητής, σε κάποια άγνωστη περίοδο, ασκήτεψε μέσα σ’ αυτό το όρυγμα, γνωρίζοντας πολύ καλά τις ιδιαιτερότητες του Ιερού Τόπου.
«…Τροφώνιος ἕν Λεβαδεία τῆς Βοιωτίας, καθ’ ὅ νῦν ἐπί λόφου τό μαρτύριον
Χριστοφόρου τοῦ ἱεροῦ μάρτυρος, τό αὐτοῦ συνεστήσατο χρηστήριον
πρός τή συναγκεία τῶν ἐκεῖ πετρωδῶν λόφων…»
(Σχολ.Λουκιαν.10,1)
« Συμπτωματικά » το μαρτύριον του Αγίου Χριστοφόρου, περιλαμβάνει στο Τυπικό, ένα κομμένο κεφάλι. Αυτό το προηγούμενο κάτι θυμίζει. Ένα κομμένο κεφάλι οικονομείται ώστε κάποτε,
να υποστηρίζει τα μαντικά βουλεύματα μέσα σε εκείνο το ταπεινό όρυγμα…..
Ωστόσο η φιλότιμη κίνηση δεν απέτρεψε την καταστροφή.
Το μαντείο του Τροφώνιου, έπρεπε για πολλούς λόγους να εξαφανιστεί από προσώπου Γης. Έπρεπε να διαλυθεί
‘’εἰς τά ἐξ ὤν συνετέθη.’’
Ένας ζωντανός θεός, ήταν ό,τι χειρότερο…..
Ακόμη και ο συμπαγής βράχος της περίφημης Οπής, έχει υποστεί επίθεση καταστροφής.
Τον καιρό της λειτουργίας του υπήρχαν ακόμη άνθρωποι που γνώριζαν τα μυστικά του Δρώμενου.
Άνθρωποι οι οποίοι γνώριζαν πολύ καλά, ότι ο θεός εκεί, και είναι, και φαίνεται, ζωντανός.
«…προσδέχονται ὀφθαλμοίς σώματος θεόν ὄψεσθαι καί ὠσί τῆς φωνῆς αὐτοῦ ἀκούεσθαι, καί χερσίν αἰσθητᾶς ψαύειν αὐτοῦ. χρεία τοίνυν αὐτοίς ὡς οὕτω ζητούσι τόν θεόν ἀπιέναι εἷς Τροφωνίου καί εἴς Ἀμφιάρεω καί Μόψου, ἔνθα ἀνθρωποειδεῖς θεωρεῖσθαι θεούς καί οὗ ψευδομένους ἀλλά καί ἐναργεῖς. ὄψεται τίς αὐτούς οὔχ ἅπαξ παραρρυέντας ὥσπερ τόν τούτους ἐξαπατήσαντα, ἄλλ’ ἀεί τοίς βουλομένοις ὁμιλοῦντας…»
( Κέλσος.Αληθής Λόγος Ζ. )
(Πώς λοιπόν θα γνωρίσουμε και θα δούμε τον θεό ; Πώς θα φθάσουμε στον θεό ; Περιμένουν να δούν τον θεό με τα δικά τους μάτια, και με τα αυτιά του σώματός τους ν’ ακούσουν την φωνή του, και με τα χέρια να τον ψαύσουν. Άν αναζητούν τον θεό με τέτοιο τρόπο, τότε θα πρέπει να πάνε στα Ιερά του Τροφώνιου, ή του Αμφιάραου, ή του Μόψου. Εκεί να δείς θεούς με όψη ανθρώπινη.
Και μάλιστα να τα λένε σταράτα κι όχι ψεύτικα. Και θα τους δείς ανά πάσα στιγμή να μιλούν στους ενδιαφερόμενους, κι όχι να εμφανίζονται φευγαλέα μια φορά σαν τον άλλον που τους εξαπάτησε.)
( μετάφραση εκδ.Θύραθεν,σελ.136-137 )
Στην Λειβαδιά δεν υπήρχε ‘’θεός εξ Αποκαλύψεως,’’ αλλά το Αρχικό Αίτιο, που στρεφόταν σε δράση, με την εφαρμογή μιάς αείποτε κληροδοτούμενης Ιερατικής Τέχνης.
Η Λειβαδιά ήταν από τις ελάχιστες Ιερές Πόλεις της αρχαίας Ελλάδας.
Στο ιερό του Τροφώνιου είχαν καθιερωθεί επώνυμοι αγώνες όχι απλά Πανελλήνιοι, αλλά σύμφωνα με Επιγραφή αγώνες Οικουμενικοί.
Σε τέτοιους αγώνες, οι Έλληνες επαναπροσδιόριζαν την φυλετική τους ταυτότητα.
(1) Χάραξ.Περγ. 1, 6, 20
(2) Παυσανίας. ΙΧ,40,3
(3) Αριστοτέλης.Πη 16.1335 β 15
(4) Πλούταρχος.548 Α
(5) Αριστοφάνης.Εκκλ.707
(6) Πλάτων.Φαίδ.255Α
(7) Πλάτων.Συμπ.2030
(8) Ξενοφόντας.Κυρ.Π.5,5,41
(9) Βαλλάς Στάθης, Εκδόσεις Εύανδρος
(10) Σοφοκλής.απ.759
(11) Ιάμβλιχος. π.Μυστ. 15,46
(12) Παρμενίδης 299,απ.8,34
(13) Αριστοφάνης.Νεφ.506.
(συνεχίζεται)
Θεραπεία και Ευχή στο ξόανο
Ένα από τα πλέον άγνωστα Στάδια του γνωστού αργότερα ως ‘’Θείου Δράματος,’’
εντοπίζεται σε μια απαραίτητη καταφυγή του όποιου επώνυμου θεού κυρίως, αλλά και θεοποιηθέντος ήρωος.
Μια καταφυγή εξακριβώνεται στο κάθε θεολογικό Τυπικό, η οποία δεν είναι άλλο από την υπαγορευμένη αναφορά, σ’ ένα επί μέρους βασικό στοιχείο το οποίο περιέχεται στον παραδοσιακό μύθο. Μια καταφυγή ως επακόλουθο, κάποιας αναπόφευκτης καταδίωξης του θεού.
Το γιατί συμβαίνει αυτό, μπορεί από μια πρώτη θεώρηση να απολήγει απροσδιόριστο, αλλά ωστόσο γίνεται πάντα παρατηρήσημο.
Στην Βοιωτία, που ενδιαφέρει άμεσα, το Στάδιο της καταφυγής εμφανίζεται απαραγνώριστο.
Ο Διόνυσος στην Θήβα του Πενθέα, υποβάλλεται στην εμπειρία της Καταδίωξης – Καταφυγής.
Ένας άλλος επώνυμα λατρευόμενος, ό πολύς Αμφιάραος, κατά τον χρόνο της Καταδίωξής του, πέφτει σ’ ένα χάσμα, όπου και εκεί ακριβώς στην συνέχεια αποθεώνεται, και λατρεύεται.
Ο δικός μας Τροφώνιος, όπως αναφέρει ο Χάραξ Περγαμηνός, αλλά και πολλά Σχόλια,
«…διωκόμενος καταφεύγει εἴς Λεβάδειαν τῆς Βοιωτίας,
οὗ κατωρυχήν ποιησάμενος οἴκησιν διετέλει.
τελευτήσαντος δέ αὔτου μαντεῖον ἀτρεκές ἐφάνη
αὐτόσε. καί θύουσιν αὔτω ὡς θεοῦ. Παρέλιπε δέ υἱόν Ἄλκανδρον…» (1)
Η παράθεση έγινε, με την πρόθεση της απόδειξης, μιάς απαραίτητης Πορείας,
αντίστοιχης και ακριβούς κατά το δυνατόν, με την Πρότυπη, του διωκόμενου θεού, την οποία πραγματοποιούσε
σε Επανάληψη, ο μυούμενος σε οποιοδήποτε επώνυμο Τυπικό.
Επαναλαμβάνοντας την αρχική Πράξη - Πορεία, (καθ)ομοιωνόταν με την θεότητα.
Έτσι κάποιος ευελπιστούσε σε μια τελική Συγγένεια με τον θεό.
Έτσι ακριβώς ερμηνεύεται αρμονικά, εκείνο το επιπόλαια εννοούμενο :
‘’είς Τροφωνίου έβάδισεν…’’
Στο τελικό Στάδιο της μύησης, μεσολαβούσε Πορεία.
Η Πορεία, μια πορεία, μεγαλύτερη ή μικρότερη, είναι απαραίτητο Στοιχείο του Δρώμενου.
Αυτή η συγκεκριμένη Πορεία, κορυφώνεται πάντοτε σ’ έναν υπερκείμενο λόφο.
Άλλωστε, από την Ινδία, έως την Σκανδιναβία, οι επίγειοι θεοί ονομάζονται χαρακτηριστικά :
Θεοί των Λόφων.
Στο Ιερό του Τροφώνιου, μια μαρτυρημένη Πορεία, γινόταν ‘’κατά τα πάτρια,’’ στην κορυφή του γήλοφου, που σήμερα ονομάζεται ‘’Προφήτης Ηλίας.’’ Εκεί όπως πληροφορεί και το σχετικό κείμενο του Περιηγητή, επακολουθούσε μια Θεραπεία, και εν συνεχεία μια Ευχή στο ξύλινο ξόανο του Τροφώνιου, το οποίο έλεγαν ότι ήταν έργο του μυθικού Δαίδαλου.
«…δαιδάλου δέ τῶν ἔργων δυό μέν ταῦτα ἔστιν ἕν Βοιωτία.Ἥρακλης τέ ἕν Θήβαις,
καί παρά Λεβαδεύσιν ὅ Τροφώνιος.Τοσαύτα δέ ξόανα ἔν Κρήτη…» (2)
Λειτουργία Αισθητική
Η ΘΕΡΑΠΕΙΑ
Η καθιερωμένη Πορεία σε συνδυασμό με την Θεραπεία,
μνημονεύεται και στην αρχαία Θεολογία:
‘’ ποιεῖσθαι πορείαν πρός θεῶν ἀποθεραπείαν’’ (3)
Η πρόταση προϋποθέτει την πολλά σημαίνουσα Πορεία, ενώ συγχρόνως υπονοεί μια Πράξη Θεραπείας. Η Θεραπεία στην συνέχεια κλιμακούμενη κορυφώνεται σ’ ένα τελειωτικό δρώμενο. Σ΄ ένα τελικό Στάδιο. Σ’ ένα είδος λατρευτικής ολοκλήρωσης.
Αυτή ακριβώς η αποθεραπεία, η οποία στην Θεολογία αποτελεί σχήμα αναφοράς, κατά την Μύηση στο Ιερό του Τροφώνιου επιβεβαιώνεται, αλλά και μνημονευτεί ιδιαίτερα.
Ο Παυσανίας στην Λειβαδιά, εκτός από συνεπής, γίνεται και πολύ εύγλωττος.
Θα μιλήσει για το γνωστό ξόανο του Τροφώνιου, στο οποίο γινόταν αυτή η άγνωστη Θεραπεία. :
«…οἵ καταβάντι θεασάμενος δέ ἄγαλμα ὅ ποιῆσαι
δαίδαλον φασίν, ὕπο δέ τῶν ἱερέων οὐκ ἔπιδείκνυται,
πλήν ὅσοι παρά τόν Τροφώνιον μέλλουσιν ἔρχεσθαι.
τοῦτο τό ἄγαλμα ἴδων καί θεραπεύσας καί εὐξάμενος
ἔρχεται πρός τό μαντεῖον χιτώνα ἐνδεδυκῶς λινοῦν
καί ταινίαις τόν χιτώνα ἐπιζωσθεῖς καί
ὑποδησάμενος ἐπιχωρίας κρηπίδας…»
Αυτός ο ακαθόριστος μυστικισμός, γύρω από το ξόανο έχει την εξήγησή του.
Οι ιερείς δεν επεδείκνυαν !! Ουσιαστικά σημαίνει ότι δεν το απέκρυβαν.
Απλά δεν το έδειχναν παρά μόνον σ’ εκείνον που επρόκειτο να επισκεφτεί το μαντείο.
Το ξόανο βρισκόταν πάντοτε πάνω στον Βωμό, τοποθετημένο μέσα στην βώμειο έδρη,
η οποία διασώζεται έως σήμερα ανέπαφη κάτω από το Ιερό Δέντρο.
Το ξόανο βρισκόταν συνεχώς πάνω στον Βωμό, στο κέντρο του αρχαίου Τεμένους, απλά η πρόσβαση προς τα κει, αλλά και η ρυμοτομία του εδάφους, καθιστούσαν αδύνατη έστω και την οπτική επαφή. Το ίδιο ακριβώς διαπιστώνεται και σήμερα.
Όποιος βρίσκεται έξω από το Τέμενος, είναι αδύνατο να δεί τι συμβαίνει στο εσωτερικό.
Χρειάζεται ένα αποφασιστικό βήμα, για να γίνει κάπως κατανοητό εκείνο που εδώ μεταφέρει ο Περιηγητής. Τουλάχιστον όσο κατά ορθή εκτίμηση προκύπτει ως ερμηνεία, και όσο κατά συν-είδηση είναι επιτρεπτό να ανακοινωθεί.
Η μυστηριακή Θεραπεία ήταν ένας ακόμη τρόπος Συγγένειας με την θεότητα.
Θεραπεία με 11, και Θεραπεύω με 14, διαφορετικές ερμηνείες.
Το μέγιστο ενδιαφέρον εντοπίζεται σ’ αυτήν την ακαθόριστη Θεραπεία.
Κανείς από τους μυημένους στα αρχαία Ελληνικά Μυστήρια δεν αναφέρει κάτι σχετικό με την Θεραπεία κάποιου θεού ή δαίμονος. Οι λόγοι εκτός από προφανείς ήταν και πολύ σοβαροί.
Πάντα υπήρχε ο κίνδυνος της τιμωρίας. Το Μυστήριο, όπως υπαγορεύει και η λέξη ήταν ένα μυστικό των μυημένων. Έπρεπε να παραμένει απόκρυφο.
Ένας κίνδυνος τιμωρίας άμεσα ή έμμεσα, πάντα ήταν επικρεμμάμενος.
Περί τών ύπό τού θείου βραδέως τιμωρουμένων (4)
Αφού λοιπόν οι Εθνικοί συγγραφείς φρονίμως αποφεύγουν, οποιαδήποτε νύξη του θέματος,
ό,τι γνωστό προκύπτει σχετικό με την Θεραπεία ως - πάντα υποκειμενικό – συμπέρασμα, προέρχεται από τα χλευαστικά Σχόλια των πολέμιων της αρχαίας Ελληνικής Θρησκείας.
Για μια ακόμη φορά ο Κλήμης γίνεται ευεργέτης.
Δικαιολογεί απόλυτα εκείνο το οξύμωρο σχήμα μιας συγγραφής του Πλούταρχου :
‘’Πώς άν τις ύπ’ εχθρών ώφελοίτο.’’
(Πώς θα μπορούσε κάποιος να ωφεληθεί από τους εχθρούς του.)
Στο IV,48. της Πραγματείας : ‘’ΠΡΟΤΡΟΠΑΙ ΠΡΟΣ ΕΛΛΗΝΑΣ’’ κληροδοτεί έστω
και άθελά του, το εξής εκπληκτικό.
«…αὔις δέ τόν Δημήτριον (Πολιορκητήν) θεόν καί αὐτόν
Ἀναγορεύοντες καί ἔνθα μέν ἀπέβη τοῦ ἵππου Ἀθήναζε εἰσιῶν,
Καταιβάτου ἱερόν ἐστι Δημητρίου, βωμοί δέ παναταχοῦ
Καί γάμος ὕπο Ἀθηναίων αὐτῶ ὅ τῆς Ἀθηνᾶς ηὐτρεπίζετο ὁ
δέ τήν μέν θεόν ὑπερηφάνει, τό ἄγαλμα γῆμαι μή δυνάμενος
Λάμιαν δέ τήν ἑταίρα ἔχων εἴς ἀκρόπολιν ἀνήει καί τῷ τῆς Ἀθηνᾶς
ἐνεφυράτο παστῶ, τή παλαιά παρθένω τά τῆς νέας ἐπιδεικνύς ἐταίρας σχηματα…»
(Ο Δημήτριος ( ο Πολιορκητής ) όταν ήρθε στην Αθήνα,
ανέβηκε πάνω στην Ακρόπολη, όπου στον νυμφώνα,
τέλεσε γάμο με την θεά Αθηνά, με την μεσολάβηση της εταίρας Λάμιας. )
Το απόσπασμα δικαιολογημένα μπορεί να χαρακτηριστεί ανεκτίμητο σε αξία.
Το ότι οι ίδιοι οι Αθηναίοι του ετοίμαζαν έναν Ιερό Γάμο με την θεά Αθηνά,
δείχνει ότι όποιος μυητικά γινόταν συγγενής με την θεά, ερχόταν σ’ ένα είδος συνεύρεσης με αυτήν.
Μια ερωτική Πράξη και μια σπονδή όπου απ’ ευθείας πάνω στο παλαιό ξόανο της Αθηνάς Παρθένου ασφαλώς γινόταν, αφού μ’ αυτήν την προϋπόθεση είναι δυνατόν να εξηγηθεί ένα ακατανόητο αλλοιώς, εορταστικό Δρώμενο της αρχαίας Αθήνας.
Οι Αθηναίοι λοιπόν είχαν μια σπουδαία Εορτή, την οποία ονόμαζαν Πλυντήρια.
Μια φορά το χρόνο κατέβαζαν το παλαιό ξόανο της Αθηνάς από την Ακρόπολη στο Φάληρο,
και το έπλεναν. Κάθε χρόνο νεαρές παρθένες ύφαιναν και ένα νέο Πέπλο της Αθηνάς…….
Στο απόσπασμα επίσης διαφαίνεται ο παλαιότερος θεσμός, που ασφαλώς κατέβαινε από το ένδοξο και ηρωικό παρελθόν, των μυκηναϊκών χρόνων. Δηλαδή η Ιεροδουλεία.
Ο Κλήμης χλευαστικά ονομάζει την ευκαιριακή Λάμια, εταίρα - και ίσως πράγματι να ήταν – αλλά στο συγκεκριμμένο Δρώμενο, έστω και ως εταίρα, επείχε θέση Ιεροδούλου.
Ιερόδουλος, σημαίνει ό,τι ακριβώς μεταφέρει ο όρος. Μιά δούλη στην υπηρεσία του όποιου επώνυμου Ιερού. Ο θεσμός ήταν σε χρήση από όλα τα Ιερά εντός και εκτός Ελλάδος.
Έτσι, με την ‘’βοήθεια’’ της δούλης του Ιερού, πραγματοποιούσαν την κατάθεση στο ξόανο της θεότητας, του πολυτιμότερου στοιχείου που διαθέτει ο ανθρώπινος οργανισμός.
Που διαθέτει το ανθρώπινο σώμα. Υπερ-πολυτιμότερου και από το αίμα ακόμη.
Η ερμηνεία μιας τέτοιας προσφοράς, θα πρέπει να αναζητηθεί πολύ πίσω, στις σκοτεινές Αιτίες,
που καθιέρωσαν τις αιματηρές Θυσίες, στην γενικότερη Ανάγκη.
Είναι μάλιστα πολύ πιθανόν το Στάδιο της κατάθεσης γεννετήσιου οπού από τον μυούμενο στο ξόανο της όποιας θεότητας, να παρεμβάλλεται σαν μια εξανθρωπισμένη αντίληψη και πρακτική αντικατάστασης, της αιματηρής Θυσίας, που παλαιότερα έφτανε μέχρι και την ανθρωποθυσία.
Είναι πολύ λογικότερο, κάτω από τις ολοένα και νεώτερες περιστάσεις, την ανθρώπινη Θυσία,
του Γόνου, του Τέκνου, να αντικαθιστούσε ο γεννετήσιος οπός.
Πριν δηλαδή αυτός ο οπός, ολοκληρωθεί ως άνθρ-ωπός.
Οι αρχαίοι Έλληνες συγγραφείς δεν κάνουν ευθέως λόγο για τέτοιου είδους δρώμενα.
Η αιτία είναι προφανής. Οι λεπτομερείς πληροφορίες, φτάνουν από τους πολέμιους της αρχαίας Ελληνικής θρησκείας. Μόνον ο ατρόμητος Αριστοφάνης, αχνοφωτίζει την άγνωστη Πράξη.
Στο Θρησκευτικό Θέατρο των Αθηνών με παρρησία ακούγεται η προτροπή :
‘’λαβόντες θρία διφόρου συκῆς δέφεσθαι.’’ (5)
Δέφομαι, σημαίνει μια ‘’αισχρή’’ πράξη με φύλλα άγριας συκιάς.
Σημαίνει μια εκσπερμάτωση στον Βωμό, πάνω στον οποίο συνηθέστατα βρίσκεται, τοποθετημένο το ξόανο της επώνυμης θεότητας.
Με την σειρά του ο Βωμός, προσυπάρχει σε δυώνυμη σύμπλεξη με το Ιερό Δέντρο.
Ένα από τα ισχυρότερης παρουσίας Ιερά Δέντρα,
και μάλιστα σε διαφορετικά Θρησκευτικά Συστήματα, (Χριστιανισμός, Βουδισμός) είναι και ο Ερινεός.
Η άγρια συκιά.
Πλακίδια που ήρθαν σε φως, από ανασκαφές στο Χάραπα, και Μοχέντζο Ντάρο της Ινδίας, εικονίζουν σαφώς μια θρησκευτικής σημασίας συκιά, ficus religiosa, και χρονολογήθηκαν ήδη 6.000 χρόνια, πριν την σημερινή εποχή.
Τονίστηκε ήδη, ότι έρινεός, ή ερινεώς, ερμηνεύεται ως : ‘’θεός ή σύκον άρρεν.’’
Με την βοήθεια λοιπόν αυτής της έμμεσης αναφοράς φτάνει κάποιος και στον ζωντανό,
έως σήμερα στην Λειβαδιά, Ερινεό του Τροφώνιου.
Όπως προτάθηκε ήδη, στην ρίζα του εν λόγω Ερινεού, και πάνω στον μέχρι σήμερα καλοδιατηρημένο Βωμό, βρισκόταν τοποθετημένο το ξόανο.
Εκείνο κατά συνέπεια που παραθέτει ο Περιηγητής :
«…τοῦτο τό ἄγαλμα ἴδων καί θεραπεύσας καί
εὐξάμενος ἔρχεται πρός τό μαντεῖον…»
επιδέχεται μία και μοναδική εξήγηση.
Με την χρήση του όρου θεραπεία, το μόνο που υπονοείται είναι ο επακόλουθος θρίαμβος. (Σχλ.2)
Ένας Θρίαμβος, που φέρει την ετυμολογική ερμηνεία παραγωγής από το θρίον.
‘’θρία διφόρου συκής.’’ Το τριμερές δηλαδή φύλλον της δίφορης (άγριο) συκιάς.
Το είδος της αγριοσυκιάς στο Τροφώνειο, επιβεβαιώνεται ότι είναι δίφορο.
Θρίον + θάμβος = Θρίαμβος
Εδώ ίσως να εγερθούν αντιρρήσεις, και ίσως όχι αδικαιολόγητα.
Αυτή η Πρόταση όμως, δεν είναι τίποτε περισσότερο από την απλή ερμηνεία,
τόσο των όρων, όσο και των συναφών μαρτυριών.
Τα αρχαιότερα μυστηριακά φαινόμενα μεταφέρονται έως σήμερα, μέσα σε μανδύα απόκρυψης και αναγκαίου Συμβολισμού. Κάποιες φορές, κωδικοποιημένα.
Στην σύγχρονη Θρησκεία, είναι πάμπολλα εκείνα που αποκρύβονται. (Σχλ.3)
‘’ Φοίβου Δελφοί θέραπες. ’’ (Ευρ. Ίων, 94 )
‘’ Θεραφείν, ή Τεραφείμ, ’’
( Εβραϊκό, ειδώλιο με αγαθή και θεραπευτική δύναμη.)
Κάποιοι δευτερεύοντες υπαινιγμοί σχετικά με το κρύφιο νόημα της ερωτικής Θεραπείας, βρίσκονται στον Πλάτωνα. :
‘’…πάσαν θεραπείαν ὡς ἰσόθεος θεραπευόμενος,(ο έρώμενος!!!)…’’ (6)
‘’…τῆς Ἀφροδίτης ἀκόλουθος καί θεράπων γέγονεν ἔρως''...’ (7)
‘’… τήν ἐμήν ἡδονήν θεραπεύειν…’’ (8)
Επίσης ένας εκτενέστερος λόγος πάνω στην Θεραπεία του Ξόανου, παρατίθεται στο βιβλίο,
Στοιχεία Αρχαίας Ελληνικής Θρησκείας. Το Άντρον του Τροφωνίου, σελ.157 κ.ε. (9)
Πριν από την επακόλουθη μνεία της Ευχής, γίνεται άκρως ενδιαφέρον να υπομνηματισθεί ότι η Συγγένεια με την Θεότητα, εκτός από την ερωτική πράξη – θεραπεία, επιτυγχανόταν και με την κηδεστία. Δηλ. τον ενταφιασμό. Ακριβέστερα τον συνενταφιασμό.
Άλλωστε η θρυλική Κατάβαση στο Άδυτο του Τροφώνιου, δεν ήταν παρά ένας αληθινός συνενταφιασμός με τον θεοποιημένο Ήρωα.
Ο κατερχόμενος εισχωρούσε στην ταπεινή θέση, θήκη, όπου κάποτε είχαν εναποτεθεί τα οστά του επώνυμου θεού. Η εν λόγω Οστεο-Θήκη δεν είναι παρά η οπή, την οποία αναφέρει ο Παυσανίας. Δύο σπιθαμών κατά το εύρος, ενώ το ύψος, φαινόταν ότι είναι περίπου μιας σπιθαμής.
Βρισκόταν στο δάπεδο ‘’ μεταξύ τού εδάφους και τού οίκοδομήματος. ’’
Στους μεγαλύτερους θολωτούς τάφους, του τύπου ‘’Ατρέως,’’ χρησιμοποιούσαν μικρές φυσικές, σχισμές, εσοχές και κοιλότητες του δαπέδου, για την εναπόθεση εκεί των οστών.
Αυτού του είδους τις προγονικές θήκες εξυμνεί ο αρχαίος Παιάνας : ''έδη θήκας τε προγόνων''…
Ένας συνενταφιασμός, ως λόγος αυτή τη φορά, συνοδεύει και τον σύγχρονο θεό…..
Λειτουργία Νοητική
Η ΕΥΧΗ
Την Θεραπεία του ξόανου στο μαντείο του Τροφωνίου, όπως πληροφορεί και ο Παυσανίας, ακολουθούσε η Ευχή. Γνωστότερη σήμερα ως Προσευχή.
Η Ευχή ως δύναμη και αποτέλεσμα λόγου, ήταν αλλά και είναι, καθοριστική.
Άκρως διδακτικό γίνεται ένα παράδειγμα από κάποιο χαμένο έργο του Σοφοκλή.
«…τά μέν διδακτά μανθάνω,
τά δ’ εὔρετα ζητῶ,
τά δέ εὐκτά παρά θεῶν ἠτησάμην…» (10)
Βέβαια η σημερινή κοσμική αντίληψη, στην συντριπτική της πλειοψηφία, βρίσκει τελείως απίθανη, την εκδοχή, ενός θεού, που είναι σε θέση ν’ ακούσει ευχές και προσευχές.
Τα πράγματα ωστόσο δεν ήταν πάντα έτσι.
«…εἰ δέ σοί ἄπιστον εἶναι καταφαίνεται, πώς φωνῆς
ἀκούει τό ἀσώματον καί ὡς αἰσθήσεως προσδεήσεται,
καί δή ὤτων τά λεγόμενα ὕφ’ ἠμῶν ἕν ταίς εὐχαίς,
ἐκῶν ἐπιλανθάνη τῆς τῶν πρώτων αἰτίων περιουσίας
ἕν τέ τῷ εἰδέναι καί τῷ περιέχειν ἕν ἐαυτοίς τά ὕφ’ ἑαυτῶν πάντα…» (11)
(αν σου φαίνεται απίστευτο, πώς το ασώματο ακούει τη φωνή, και ότι αυτά που λέγονται από εμάς στις προσευχές, θα χρειαστούν αίσθηση και αυτιά, σκόπιμα ξεχνάς την αφθονία ( περι-ουσία ) των πρώτων αιτίων, τόσο στη γνώση, όσο και στο να περιέχουν μέσα τους, όλα τα κατώτερά τους, γιατί, βέβαια, έχουν συμπεριλάβει ενιαία μέσα τους, το σύνολο των όντων.)
Η συνέχεια μάλιστα του αρχαίου κειμένου, είναι πραγματική Αποκάλυψη.
(‘’επομένως, ούτε με δυνάμεις, ούτε με όργανα προσλαμβάνουν μέσα τους οι θεοί τις προσευχές, αλλά περιέχουν μέσα τους τις πραγματοποιήσεις των αγαθών που ζητούν τα λόγια, και προ πάντων εκείνα, που μέσω της ιερής τελετουργίας συμβαίνει να είναι εδραιωμένα και ενωμένα με τους θεούς. γιατί τότε ακριβώς, το ίδιο το θείο συνυπάρχει με τον εαυτό του, και δεν επικοινωνεί με τα νοήματα των προσευχών ως διαφορετικό με κάτι διαφορετικό.’’)
(μεταφρ.Εκδ.Κάκτος )
Υπογραμμίζεται ότι η περιουσία τών πρώτων αίτίων, είναι τό περιέχειν καί τό είδέναι.
Το περιεχόμενο και η γνώση του περιεχομένου. Ουσιαστικά η Γνώση του Όλου.
Πολύ απλούστερα το περιεχόμενο και η γνώση κάθε υπάρχοντος, είτε αυτό είναι νοητόν, είτε αισθητόν.
‘’Πρόσεχε τί εύχεσαι’’
(και) Κινέζικη Παροιμία (Σχλ.4)
Το είδος, αλλά και το περιεχόμενο των Ευχών, στην περίπτωση του Τροφωνίου, σε αντίθεση με την πλήρη περίπου, γνωστική αποκατάσταση της Θεραπείας, είναι βεβαίως, παντελώς άγνωστα.
Η απαγγελία σωζόμενων, αλλά και σχετικών για την περίπτωση Ύμνων, είναι κάτι βάσιμα
υποθέσιμο. Ωστόσο η έλλειψη αυτή , πολύ λίγο ενδιαφέρει. Τουλάχιστον σε σύγκριση
με την σαφή κατανόηση της αξίας που είχε κάποτε η υποβαθμισμένη σήμερα Προσευχή.
Ένα πρωιμότερο απόσπασμα του Παρμενίδη φέρνει στο προσκήνιο όλη την Δύναμη της απλής Ευχής. Την δύναμη του ανυπέρβλητου, και δεσποτικού Λόγου.
(είς λόγος και μία αρχή διά πάντα.)
Και μάλιστα χωρίς να χάνει τίποτα από την ισχύ του, είτε ως Νοητός, είτε ως Αισθητός.
‘’ταυτόν δ’ ἔστι νοείν τέ καί οὔνεκεν ἔστι νόημα.’’ (12)
(Το ίδιο πράγμα είναι αυτό που σκέφτεται, και η αιτία που το σκέφτεται.)
Σημαίνει ότι το νοητό. είναι ίδιο με το νοούμενο. Ο αίτιος Λόγος ισούται με την Ουσία.
Ήδη βρίσκεται κάποιος μπροστά στο φαινόμενο, ο λόγος, ο ευχετικός λόγος, να ισοδυναμεί με το αντικείμενο της Ευχής. Με εκείνο για το οποίο εύχεται κάποιος.
Ο Λόγος κατά την Ευχή - και όχι μόνον – γίνεται ένυλος.
Μεταστοιχειώνεται σε Ύλη.
Κατά τον Αριστοτέλη, η απλή φωνή, είναι η ύλη του λόγου.
Μετά την Θεραπεία και την Ευχή ο μυούμενος ήταν πια έτοιμος να πραγματοποιήσει την περιβόητη και οδυνηρή Κατάβαση.
Από το σημείο που βρισκόταν το άδυτο απέχει κάτι λιγότερο από εκατό μέτρα.
Ας συνοψίσουμε κάπως την αληθινή Θέση του σ’ αυτόν τον Θρησκευτικό Χρόνο, και Τόπο.
Μόλις στο προηγούμενο Σημείωμα τονίστηκε ότι τα 29 ημερονύκτια της Μύησης κυλούσαν μέσα σε μια πλήρη εναρμόνιση με Κοσμικούς ρυθμούς.
Ο Βωμός, πάνω στον οποίο ορθώνεται το Ιερό Δέντρο (Σχλ.5), στην περίπτωση του Τροφώνιου, από εξαιρετική εύνοια της Τύχης διασώθηκε και μάλιστα σε λειτουργία, ‘’έν δυνάμει καί ένεργεία’’
με την αγριοσυκιά. Είναι κατασκευασμένος από πυριτόλιθο. Από την συχνότητα των διάφορων προσφορών και θυσιών περιγράφεται ότι ‘’και λείψανα φωτός έχει.’’
Εκτός από τη κύρια σημασία του ως ‘’βάσις ΄άγάλματος,’’ από τις υπόλοιπες έντεκα, ξεχωρίζει μια λεπτομέρεια που κληροδοτήθηκε από τον Ησύχιο : ‘’ βωμός οί δε και όρυμβος.’’
 |
Ο βωμός από πυριτόλιθο και ο Ερινεός (αγριοσυκιά) να τον συντροφεύει στο πέρασμα των αιώνων. |
Πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος
Πρωταγόρας
Σε κάτι λιγότερο από εκατό μέτρα από τον Βωμό και το Δέντρο, βρίσκεται το άδυτο. (Σχλ.6)
Μεσολαβεί ο ημιτελής, αλλά τεράστιος ναός του Διός Βασιλέως
Ποια ακριβώς είναι η σχέση του, ό λόγος του μεγάλου ναού, προς το Κοσμικό Αίτιο,
ίσως να μην μάθουμε ποτέ.
Ο μόνος ναός που εξονυχιστικά μελετήθηκε είναι ο Παρθενώνας.
( Στην αρχιτεκτονική του Παρθενώνα εμπεριέχονται μεταξύ άλλων, το γραμμικό μήκος ενός πρώτου λεπτού του μεσημβρινού της Γης, και το γραμμικό μήκος ενός δευτερολέπτου του Ισημερινού. Δηλαδή γνώριζαν με ακρίβεια τις περιμέτρους των Μεσημβρινών και Ισημερινού.)
Στην Λειβαδιά, διασώθηκε μια πολύ σημαντική Επιγραφή. Σχετίζεται με την κατασκευή του ναού.
Είναι το Συμφωνητικό μεταξύ του εργολάβου, του εργώνη, όπως χαρακτηριστικά αναγράφεται, και των ναοποιών, δηλαδή του Ιερατείου, και την υποχρέωση του πρώτου, να χρησιμοποιήσει κατά την ναοδομία, λίθους απόλυτα μετρημένους με κάποιον Ιερό Κανόνα.
Ορισμένα τμήματα της μεγάλης δίστηλης Επιγραφής, (διασώθηκε και απλώς καταστρέφεται ,όπως όλες οι Επιγραφές, στα περισσότερα Μουσεία της Χώρας, στον προαύλιο χώρο του Μουσείου της Χαιρώνειας) παρουσιάζουν ζωηρό ενδιαφέρον :
«…καί ἐάν τινά ὑγιῆ λίθον διαφθείρη κατά τήν ἐργασίαν ὅ τῆς θέσεως ἐργώνης, ἕτερον ἀποκαταστήσει δόκιμον τοίς ἰδίοις ἀνηλώμασιν, οὐθέν ἐπικωλύοντα τό ἔργον τόν δέ διαφθαρέντα λίθον, ἐξάξει ἐκ τοῦ ἱεροῦ ἐντός ἡμερῶν πέντε, εἰ δέ μή, ἱερός ὅ λίθος ἔσται…»
«…παραλαβῶν δέ ὅ ἐργώνης τούς λίθους παρά τόν ναόν, οὗ ἐδοκιμάσθησαν ὑγιεῖς τά μέτρα ἔχοντας, ἐκποιοῦντας πρός τά μεγέθη τά γεγραμμένα, πρώτον μέν ἐργᾶται τῶν λίθων πάντων τᾶς βάσεις ὀρθᾶς ἀστραβεῖς, ἀρραγεῖς, συμμίλτους, ἀπό ξοϊδος χαρακτῆς πυκνῆς ἐπικονημένης τά ἐπιβαίνοντα πάντα, ἔπί τους κρατευτᾶς, καί ἐπί τήν ὑπευθυντηρίαν, μή ἔλαττον, ἤ ἔπι δυό πόδας, ἐκ τοῦ προσιόντος ἁρμοῦ, τά δέ μέσα συμψαύοντα, ποιῶν ὀρθά πάντα πρός κανόνα
διηνεκῆ, μή ἐλάττω τοῦ ἐνεργουμένου λίθου, πλάτος μή στενότερον δακτύλων ἕξ, ὕψος ἠμιποδίου. ὑποτεμεῖ δέ τῶν καταστρωτήρων πάντων ἐκ βάσεως τό ἔπι τήν ὑπευθυντηρίαν.
Ἐπιβαῖνον ἐκ τοῦ ἀπιόντος ἁρμοῦ, πλάτος καί βάθος τό δειχθέν, ἐργαζόμενος τᾶς ὑποτομᾶς καθώς καί περί τῶν βάσεων γέγραπται, χάλασμα ποιῶν ἔν τή ὑποτομῆ, τή παρά τήν εὐθυντηρίαν, μή πλέον δακτυλίσκου. ἐργᾶται δέ καί τούς ἁρμούς πάντας τῶν καταστρωτήρων… εὐγωνίους πρός τό προσαγωγεῖον, στερεούς, κύκλω τά τρία μέρη μή ἔλαττον δακτύλων ἐννέα, κανόνι λιθίνω…»
Η παράθεση του αρχαίου κειμένου έγινε, ακριβώς για να καταδειχθεί η σπουδαιότητα της αρχιτεκτονικής του μεγάλου Ναού.
Η ανέγερσή του, μέσα σ’ έναν Κοσμικό Ρυθμό, υποβαλλόταν από κάποιον Ιερόν Κανόνα.
Όπως εύκολα διαπιστώνεται τα μέτρα εναρμονίζονται με τα μεγέθη του ανθρώπινου σώματος. Εναρμονίζονται με το τελειότερο γήινο Δημιούργημα. Τον Άνθρωπο. Τα ανθρώπινα μέτρα ενσωματώνονται μέσα στον αρχαίο Ελληνικό ναό. Πόδια, πήχεις, παλάμες, δάκτυλοι
Από την άλλη, ο λίθινος κανόνας είναι βέβαιο ότι ήταν υποπολλαπλάσιο Κοσμικού Πρότυπου.
Ένας Μικρόκοσμος, σε Επανάληψη σμίκρυνσης του Μεγάκοσμου.
Ακριβώς όπως και στην περίπτωση του θρυλικού Αδύτου.
Αξίζει επίσης ν’ αναφερθεί ότι στο ανατολικό τμήμα του ναού του Διός βρισκόταν ο απαραίτητος Βωμός. Εκεί οι θυσίες και οι προσφορές. Τέτοιοι βωμοί συνηθέστατα είναι συναρμοσμένοι από 365 δομικές πλίνθους. Όσες δηλαδή είναι οι μέρες του Χρόνου, όπου κάθε ημέρα ήταν και μία Εορτή.
Αυτό με λιγότερη, ή περισσότερη πιστότητα, ήταν το ‘’κλίμα,’’ μέσα στο οποίο ό εύελπις μύστης,
αντίκρυζε το άδυτο, που όπως προειπώθηκε βρισκόταν σε πολύ μικρή απόσταση.
Σε πολύ μικρή απόσταση, από το Τέμενος. Τον Τόπο της Ευχής και της Θεραπείας.
Αντίκριζε όχι έναν φανταστικό, ή εξωπραγματικό κίνδυνο, αλλά τον αληθινό λάκκο με τα φίδια.
Πλησίαζε έναν Τάφο, νύχτα στην κορυφή του υπερβατικού όρους, μέσα στον οποίο γνώριζε πολύ καλά ότι υπήρχε ένας ζωντανός θεός.
Ένας εν δυνάμει ζωντανός θεός.
Ένας θεός που με την αρμόζουσα Ιερή Τέχνη μεταστρεφόταν εν ενεργεία.
Η επιδίωξη με την βοήθεια του Τυπικού, ήταν να ενεργοποιήσει αυτόν τον θεό…..
Πλησίαζε εκείνο που ευρύτερα ήταν γνωστό ως ‘’μαντείο του Τροφωνίου.’’
Η Κατάβαση στο άδυτο του Τροφώνιου, ήταν μια εμπειρία αφάνταστη.
‘’δέδοικα εἴσω καταβαίνων ὥσπερ ἕν Τροφωνίου.’’ (13)
(Σκιάζομαι να κατεβώ, λές κι είναι στου Τροφώνιου.)
Το δέος και ο τρόμος επιδρούσαν όχι σε λίγες περιπτώσεις καταλυτικά. Οι περισσότεροι δείλιαζαν. Πολύ λίγοι ήταν εκείνοι που είχαν επιτύχει μιαν αίσια Κατάβαση.
Η μόνη παρηγοριά ήταν ένας καθησυχαστικός λόγος :
‘’άποθανείν δε ούδένα τών καταβάντων λέγουσιν''…
Έλεγαν ότι από την αλλόκοτη Κατάβαση δεν πέθανε κανένας.
Ωστόσο όλες οι επωνυμίες του αδύτου περιέγραφαν έναν αληθινό Δρόμο προς τον Άδη.
‘’…όδός είς Άϊδου….’’
Ονόμαζαν το μαντείο , Καταβάσιο, Κατωρυχή, Στόμιο, Χρηστήριο, Τάφο,
Μνήμα, Σπήλαιο, Άντρο, Υπόγειο, Σηκό, Άδυτο, ακόμα και Υποβρύχιο Τόπο.
Ο υποβρύχιος Τόπος εδώ, υπογραμμίζει με επίταση την υγρασία του εξαιρετικού Τάφου, πάνω σε μια κορυφή που εξ αιτίας της ύπαρξης εκεί πυρίτιου, πυρακτώνεται, με πολύ υψηλές θερμο-κρασίες. Δεν ονομάζεται έτσι συμβολικά, επειδή πρέπει να διατηρεί τις ιδιότητες του διαχρονικού ‘’τόπου αναψύξεως,’’ ενός απλού τάφου. Ενός απλού μνημείου.
Πέρα από την αληθινή κατοικία νέωση του θεού, εκεί μέσα ζούσαν τα περίφημα Φίδια, τα οποία αναφέρονται από όλους τους Σχολιαστές του Τροφώνιου.
Ένα πέτρινο αλώνι πάχους δύο πήχεων, που περιέβαλε περιμετρικά το άδυτο, εξασφάλιζε στα φίδια, κάτι περισσότερο από μιάν απλή απαραίτητη υγρασία.
Ο χώρος εκεί ήταν ένα πραγματικό Υποβρύχιο…….
Στάθης Βαλλάς
Stathis.vallas@gmail.com
Σχόλια - Παραπομπές
(Σχλ.1) Είναι αλήθεια ότι η το προσωπικό e mail, πολλές φορές, και από διάφορους παράγοντες άλλαξε.
Μεταξύ λοιπόν των μηνυμάτων που ήμουν τυχερός να λάβω, ένα είχε κάποιο εύστοχο και πολύ λογικό Σχόλιο. Μεταξύ άλλων τονίζεται το εξής :
‘’κ. Βαλλά, αυτή η σειρά ΓΙΑ ΝΑ ΓΝΩΡΙΣΟΥΜΕ ΤΟ ΤΡΟΦΩΝΕΙΟ, σε κάθε περίπτωση δεν παύει να εκφράζει σαφώς, τις δικές σας υποκειμενικές απόψεις, πάνω στο φλέγον αυτό Θέμα.’’
Επειδή λοιπόν σ’ ένα ίδιο συμπέρασμα, είναι πολύ λογικό να έχουν καταλήξει ενδεχομένως, και άλλοι αναγνώστες, οφείλω μια δημόσια διευκρίνιση.
Θα ήταν τουλάχιστον κακόγουστος εγωισμός να υποστηρίξω εδώ πως ό,τι σχετικό με το μαντείο του Τροφωνίου διατυπώνω, αποτελεί μιαν αναμφισβήτητη ορθότητα.
Ασφαλώς τα γραπτά δεν διεκδικούν το αλάθητο.
Η εξέχουσα αν όχι και μοναδική αξία που έχει αυτή η Σειρά, είναι η μεταφορά του πρωτότυπου υλικού, και η κατά το δυνατόν καλλίτερη ερμηνεία αυτού του υλικού.
Και για να γίνω σαφέστερος.
Σταθερός γνώμονας εδώ είναι η όσον το δυνατόν αποφυγή της αυθαιρεσίας.
Της αυθαίρετης ερμηνείας με υποθέσεις. Της αναπαραγωγής με υποκειμενικά κριτήρια Χώρων Τόπων, και επί μέρους Δρωμένων, που δεν έχουν καμία αναφορά σε επεξεργαζόμενα κείμενα.
Αυτή η λεπτομέρεια, αυτή η αρχή κυριαρχεί στα γραπτά, και κατά τούτο μόνον μπορώ να
ισχυριστώ ότι αποφεύγω τους όποιους κινδύνους μιας παρεκτροπής.
Δεν γίνεται να σχεδιάζω μνημεία και χώρους, ετσιθελικά και χωρίς καμιάν έρευνα, ή χωρίς επαρκείς γραπτές μαρτυρίες. Αυτή η αντίληψη και πρακτική έχει παγιωθεί πολύ χρόνο πριν. Ακριβώς γιατί δεν είναι λίγες οι φορές, που ακόμα και σε γραπτά κείμενα η αυθαιρεσία ορισμένων οργιάζει. Είναι πολλοί εκείνοι που άλλα διαβάζουν, και άλλα εννοούν, ή άλλα διατυπώνουν.
Παράδειγμα, ο Παυσανίας αναφέρει ‘’έστι δε το μαντείον ύπέρ το άλσος έπί του όρους.’’
Μιλάει με σαφήνεια για όρος, και ωστόσο, υπάρχουν ακόμη ασχολούμενοι με το θέμα, που δεν εννούν να ξεκολλήσουν από τις πηγές του ποταμού !!
Τα πράγματα γίνονται περισσότερο επώδυνα όταν οι εκθέσεις, είναι έργο επιστημόνων.
Ειδικότερα για την αρχαιολογία της Λειβαδιάς, ακόμη και σε ηλεκτρονικές σελίδες του Υπουργείου Πολιτισμού, διαπιστώνονται λάθη σοβαρά.
Ο γήλοφος ‘’ Προφήτης Ηλίας ’’ συγχέεται με τον πετρόλοφο του Κάστρου.
Η συγκεκριμμένη σελίδα ανήκει στην Α/ Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, που μάλιστα έκανε ανασκαφές και αναστηλώσεις στον λόφο του Κάστρου.
Μια άλλη παράγραφος χρειάζεται επίσης απάντηση.
‘’Αναφέρεστε πολλές φορές στον Χριστιανισμό,
ενώ είναι γνωστό ότι διαφέρει τελείως από την αρχαία Ελληνική Θρησκεία.’’
Στο σημείο αυτό κρίνω ότι έχει ένα επίκαιρο ενδιαφέρον μια εκτίμηση που διατύπωσε ένας επιφανής Πολωνός θεολόγος, ο Ζebinsky. Με παρρησία λοιπόν είπε ότι :
‘’ ο προάγγελος της Καινής Διαθήκης, δεν είναι η Παλαιά Διαθήκη,
αλλά η αρχαία Ελληνική Θρησκεία!! ’’
Υπάρχει όμως περισσότερο επιβαρυντικός λόγος. Κανένα σοβαρό Θρησκευτικό Σύστημα,
δεν λειτουργεί έξω από την γονική γραμμή της καθ’ Όλου Θεολογίας.
Μάλιστα η Αριστοτελική Θεολογία εξηγεί με σαφήνεια ένα σύγχρονο θρησκευτικό Φαινόμενο. Εξηγεί με πιστότητα ότι μια άγιστεία, μια προσέγγιση στην οποιαδήποτε θεότητα, είναι το ίδιο αποτελεσματική, είτε γίνεται από τα «πολιτισμένα» ιερατεία Χριστιανισμός, Ισλάμ, Βουδισμός, είτε από ανώνυμους «πρακτικούς» ιερείς. Οι μάγοι – γιατροί της Κεντρικής Αφρικής, οι γραφικοί ιερείς του Ειρηνικού Αρχιπελάγους, οι Σαμάνες των πολικών και περιπολικών περιοχών, εξ-ασκώντας την παντού ίδια Ιερατική Τέχνη, επιτυγχάνουν μιάν ίσης δύναμης,
αγιστεία –προσέγγιση προς τα Ασώματα Αίτια.
Είναι αληθινά εκπληκτικό το ότι όλες οι θεοτικές τελετές, σωματοποιούν Ασώματα Αίτια…..
Ένα τέτοιο Φαινόμενο, ένα χωρίς επώνυμη θρησκευτική Σημαία φαινόμενο, είναι εύκολο να παρατηρηθεί στο γνωστό μας Μαντείο του Τροφωνίου.
Ορίστε πώς :
Ποια σχέση μπορεί να υπάρχει ανάμεσα στο Άδυτο του Τροφώνιου, και σ’ ένα Ιερό μιάς σύγχρονης Εκκλησίας ; Ενός σύγχρονου Ναού ;
Ποια σχέση μπορεί να υπάρχει μεταξύ ενός αρχαίου κυκλικού ιερού οικοδομή-ματος, και ενός σύγχρονου ημικυκλικού, επίσης ιερού οικοδομήματος ;
Επιφανειακά ίσως η αναζητούμενη σχέση να είναι δυσδιάκριτη, αλλά στο βάθος τα φαινόμενα πλησιάζουν πολύ το ένα με το άλλο.
Η παραγωγή Φωτός στο άδυτο του Τροφώνιου ακροθιγώς αναφέρθηκε ήδη, αλλά και θα πιστοποιηθεί κατά την κρίσιμη ώρα της Μύησης στο επόμενο, που είναι και το τελευταίο Σημείωμα για το Τροφώνειο.
Παράλληλα οι σύγχρονοι Χριστιανικοί Ψαλμοί πολλές φορές υπογραμμίζουν το Ιερό Φως.
‘’είδομεν το φώς το αληθινό, φώς εκ φωτός θεός αληθινός,
εγώ ειμί το φως του Κόσμου, εν τω φωτί σου οψόμεθα φως,’’ κ.α.πολλά
Αυτό λοιπόν το αναφερόμενο Φως στο χριστιανικό Ιερό, όπου δεσπόζει το είκελον, το ομοίωμα, το ειδωλικό πρόσωπο του θεού, το μίμημα πάνω στον Σταυρό, είναι ο Συμβολικός Τόπος εκδήλωσης του Κοσμικού Φωτός.
Το Κοσμικό Φως, από την μεταστοιχείωσή του οποίου έχει σωματοποιηθεί όλος ο αισθητός Κόσμος, όταν αλλάζει την ευθύγραμμη κίνησή του και αναγκάζεται σε Κάμψη, προκειμένου να υλοποιηθεί, τότε παρουσιάζει το σχήμα της Καμπύλης.
Η εξεζητημένη αυτή, αλλά συνεχώς λειτουργούσα στην φύση Καμπύλη, δεν είναι παρά το φυσικό φαινόμενο της Κάμψης της Ύλης. Το Φώς κατά τον χρόνο μεταστοιχείωσής του σε Ύλη,
παρουσιάζει το φαινόμενο της Καμπ-ύλης.
Ένα κυκλικό αρχαιότερο, ή ημικυκλικό νεώτερο, γίνεται δηλωτικό αντίγραφο της Καμπύλης.
Σε Θρησκευτικό Χρόνο και Θρησκευτικό Τόπο, αυτό το έτσι μεταστοιχειούμενο Φώς,
εκδηλώνεται εκεί με μορφή Θείου. Γι αυτό και ο χριστιανικός θεός δεν παύει δικαίως, να αποκαλείται Φώς.
Η αναζητούμενη σχέση, που προκύπτει κατά συνέπειαν, μεταξύ ενός αρχαίου κυκλικού,
και ενός σύγχρονου ημικυκλικού, ιερού οικοδομήματος,
διακρίνεται πλέον αρκετά φανερά. Εκεί το Φως εκδηλώνεται ως Θεός.
.Με την ευκαιρία αυτού του Σχολίου, επισημαίνεται η προσοχή από την οποία πρέπει να εμφορείται ο οποιοσδήποτε, κατά την μελέτη και κρίση της σύγχρονης Θρησκείας.
Δεν επιτρέπεται να επέρχεται σύγχυση μεταξύ της Θρησκείας, και του σε πολλά ελεγχόμενου Κλήρου. Πιο απλά. Αν ο Κλήρος γίνεται φιλάργυρος, δεν είναι η Θρησκεία που φταίει…...
Κατά τον Πλάτωνα : ‘’ό άνθρωπος θείας μετέσχε μοίρας.’’
Έτσι ή αλλιώς λοιπόν, ο άνθρωπος είναι από την φύση του ένθεος.
Και όμως μερικοί « φρόντισαν» να τον αποφορτίσουν από αυτήν την μοίρα.
Λες και ο άνθρωπος είναι ένα αυτοδημιούργημα.
Λες και δεν είναι είτε με τον ένα τρόπο είτε με τον άλλο, ένα κυριολεκτικό Πλάσμα.
Παράλληλα κάποιοι άλλοι φρόντισαν, ώστε οι ναοί, παλαιότεροι και νεώτεροι, να είναι άδειοι…
(Σχλ.2) Ο πολύ γνωστός από παραστάσεις και αφηγήσεις Ελληνο-Ρωμαϊκός Θρίαμβος, ουσιαστικά είναι μια Δημόσια Γαμική Πράξη. Ο νικητής στρατηγός διέρχεται, μέσα από μιάν επώνυμη σε εξαιρετικές περιπτώσεις Αψίδα.
Η οποία Αψίδα ασφαλώς κάτι δηλώνει.
Με το ιδιαίτερο σχήμα της κάτι μεταφέρει……
(Σχλ.3) Ένα από αυτά είναι και ο προσδιορισμός του σύγχρονου θεού. Αποκαλείται :
νυμφίος της εκκλησίας.
Κάτω από το ιδίωμα υποκρύβεται ασφαλώς ο ερωτικός χαρακτήρας.
Θα ήταν ευχής έργο η χριστιανική φιλολογία, να ερμήνευε τι ακριβώς σημαίνει : ‘’ νυμφίος της εκκλησίας.’’
Τί ακριβώς σημαίνει : ‘’όλοι οι χριστιανοί έχουν συλληφθεί στο Κέντρο του χριστιανικού ναού.’’ Τι ακριβώς συμβολίζει ο Ορθός Αναστάς Χριστός, με το συμβολικό ακάνθινο στεφάνι πάνω απ’ το κεφάλι, την πρώτη Κυριακή μετά την εαρινή ισημερία.
Την καθοριστική Άνοιξη, όταν όλα ανορθώνονται, όλα εγείρονται, όλα αναγεννώνται.
Τι κρύφιο νόημα μεταφέρει ο επιτύμβιος ‘’Τριπλός Σταυρός, με το Ακάνθινο Στεφάνι.’’
Γιατί άραγε, μετά την βυζαντινή εποχή, έπαψαν την πίστη, ότι η Σταύρωση - Θέωση του σύγχρονου θεού, πραγματώνεται, πάνω στο ίδιο παγκόσμιο Ιερό Δέντρο. Τον Ερινεό.
(Σχλ.4) Πολλές είναι οι περιπτώσεις, όπου μια κάποια Ευχή πραγματοποιήθηκε.
Όχι βέβαια επειδή ‘’ήσαν ανοιχτοί οι Ουρανοί,’’ αλλά αποκλειστικά με την δύναμη του Λόγου. Ένα παράδειγμα, ερανισμένο από την σύγχρονη εκκλησιαστική πρακτική, γίνεται προϋπόθεση απόδειξης. Μάλιστα κάποιος Καθολικός ιερωμένος, ο οποίος ερεύνησε τις μυστηριώδεις ιδιότητες των Φυτών, παρουσίασε φωτογραφίες με φυτά τα οποία είχαν αυξηθεί, έπειτα από παρακλητικές Προσευχές. Ο ίδιος προτείνει ως επιβεβαίωση, το εξής :
’’Φυτέψτε μερικούς σπόρους και στην συνέχεια χωρίστε τους στη μέση.
Αφού βλαστήσουν, εξακολουθείτε να ποτίζετε με την ίδια ποσότητα νερού, αλλά στα μισά φυτά θα απευθύνετε ευχετικούς λόγους, οι οποίοι θα αποσκοπούν στην ευθάλεια και αύξηση, ενώ για τα άλλα μισά, λόγους εντελώς αντίθετους.’’
Εκεί θα διαπιστώσετε ένα είδος Δύναμης, που έχει η Προσευχή.
Μια από τις πλέον γνωστές Παρακλήσεις που ασφαλώς δεν είναι κενός Λόγος, έχει ως εξής :
‘’…ὑπέρ εὐκρασίας ἀέρων, εὐφορίας τῶν καρπῶν τῆς γῆς…’’
(Σχλ.5) Το Ιερό Δέντρο, ο Ερινεός, εκτός από χρηστική, ευρύτερα έχει και Συμβολική παρουσία.
Θα ήταν ανώφελη πολυτέλεια έστω και μια περιληπτική περιγραφή , των πολλών ιδιοτήτων του.
(Εκπληκτικό σε ποσότητα και ποιότητα σχετικό υλικό, βρίσκεται στην
Πραγματεία της Ιστορίας των Θρησκειών, του Mircea Eliade. Εκδ.Χατζηνικολή 1981)
Από τα πρώτα χαρακτηριστικά το τρίπτυχο βωμός δέντρο νερό, στην Θρησκειολογία είναι αποδεκτό ότι συνιστά έναν μικρόκοσμο. Από μόνο του ένα ιερό δέντρο, είναι εικόνα του Κόσμου. Θεωρείται κατοικία της θεότητας.
Ο Διόνυσος ονομάζεται όχι μόνον δενδρίτης, αλλά και συκίτης.
Σχεδόν όλοι οι θεοί εκφράζουν την φυτολογική υπόστασή τους σ’ ένα δέντρο.
Η ικανότητα του δέντρου, να χάνει και να ξανά αποκτά τα φύλλα του, να « πεθαίνει και να ανασταίνεται» το καθιέρωσε ως Σύμβολο της περιοδικής Αναγέννησης.
Είναι Άξονας του Κόσμου. Ο μυθικός Φύλαρχος, ο Γενάρχης, ταυτίζεται με ένα είδος δέντρου,
που θεωρείται στην συνέχεια ως Ιερό. Μ’ αυτήν την προϋπόθεση αναγνωρίζεται ως εστία ανθρώπινης καταγωγής, αλλά και κατοικίας ψυχών.
Μια άλλη ιδιότητα, η οποία το φέρνει περισσότερο εγγύτερα στο ιερό δέντρο του Τροφώνιου, αφού πρόκειται για τον Ερινεό, είναι εκείνη της Ζωής και του Θανάτου.
(Σχλ.6) Είναι η ευδιάκριτη γούρνα - τον χειμώνα γεμάτη νερό – που βρίσκεται μεταξύ του ναϊσκου ‘’Προφήτης Ηλίας,’’ και των ερειπίων του ναού του Διός Βασιλέως.
Ασφαλώς και « δεν γεμίζει το μάτι » ότι εκεί σ’ αυτήν την ταπεινή γούρνα, βρισκόταν και λειτουργούσε, το πάλαι ποτέ κραταιό μαντείο του Τροφώνιου.
Ωστόσο, δεν θα πρέπει να ξεχνάει ο οποιοσδήποτε ότι, τα μέτρα του κατά-γαιου οικοδομήματος, που δίνει ο Περιηγητής, είναι μόλις 4 πήχεις σε διάμετρο, και μόνον 8 σε ύψος.
Ένα από τα μεγαλύτερα σφάλματα των ερευνητών του μαντείου του Τροφωνίου, είναι η επήρρεια της περιγραφής από τον Παυσανία, και η παρορμητική πίστη, ότι με την ίδια μορφή θα πρέπει να σώζεται έως σήμερα. Αυτά συμβαίνουν μόνον σε κινηματογραφικές ταινίες.
Όλα τα αξιόλογα ευρήματα, προϊόντα ανασκαφών, διασώθηκαν μέχρι τις μέρες μας ακριβώς επειδή ήταν θαμμένα. Τα περισσότερα προέρχονται από άγνωστους τάφους.
Έχει κανείς την εντύπωση ότι το χρυσάφι των Μυκηνών,
θα βρισκόταν σήμερα στο Εθνικό Μουσείο,
αν οι Έλληνες της κλασσικής περιόδου γνώριζαν την παρουσία του ;
Αυτό λοιπόν το ταπεινό και ευτελές όρυγμα ταλαιπωρημένο, και ανασκευασμένο με πέτρες σε δεύτερη χρήση, είναι ό,τι απέμεινε μετά την ολοκληρωτική καταστροφή και διάλυση, από τους ζηλωτές της Νέας Θρησκείας, αλλά και τους « θεοσεβείς » βάρβαρους, οι οποίοι ισοπέδωσαν όσα μπορούσαν από τα μνημεία του αρχαίου Κόσμου, κατά τις ληστρικές επιδρομές και λεηλασίες, που ακολούθησαν τους πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες. Κυρίως τον τρίτο και τέταρτο….
Ασφαλώς το σημερινό όρυγμα μοιάζει ταπεινό. Ασφαλώς δεν γεμίζει το μάτι.
Και είναι πραγματικά αίσια τύχη, που κάποιος χριστιανός Αναχωρητής, σε κάποια άγνωστη περίοδο, ασκήτεψε μέσα σ’ αυτό το όρυγμα, γνωρίζοντας πολύ καλά τις ιδιαιτερότητες του Ιερού Τόπου.
«…Τροφώνιος ἕν Λεβαδεία τῆς Βοιωτίας, καθ’ ὅ νῦν ἐπί λόφου τό μαρτύριον
Χριστοφόρου τοῦ ἱεροῦ μάρτυρος, τό αὐτοῦ συνεστήσατο χρηστήριον
πρός τή συναγκεία τῶν ἐκεῖ πετρωδῶν λόφων…»
(Σχολ.Λουκιαν.10,1)
« Συμπτωματικά » το μαρτύριον του Αγίου Χριστοφόρου, περιλαμβάνει στο Τυπικό, ένα κομμένο κεφάλι. Αυτό το προηγούμενο κάτι θυμίζει. Ένα κομμένο κεφάλι οικονομείται ώστε κάποτε,
να υποστηρίζει τα μαντικά βουλεύματα μέσα σε εκείνο το ταπεινό όρυγμα…..
Ωστόσο η φιλότιμη κίνηση δεν απέτρεψε την καταστροφή.
Το μαντείο του Τροφώνιου, έπρεπε για πολλούς λόγους να εξαφανιστεί από προσώπου Γης. Έπρεπε να διαλυθεί
‘’εἰς τά ἐξ ὤν συνετέθη.’’
Ένας ζωντανός θεός, ήταν ό,τι χειρότερο…..
Ακόμη και ο συμπαγής βράχος της περίφημης Οπής, έχει υποστεί επίθεση καταστροφής.
Τον καιρό της λειτουργίας του υπήρχαν ακόμη άνθρωποι που γνώριζαν τα μυστικά του Δρώμενου.
Άνθρωποι οι οποίοι γνώριζαν πολύ καλά, ότι ο θεός εκεί, και είναι, και φαίνεται, ζωντανός.
«…προσδέχονται ὀφθαλμοίς σώματος θεόν ὄψεσθαι καί ὠσί τῆς φωνῆς αὐτοῦ ἀκούεσθαι, καί χερσίν αἰσθητᾶς ψαύειν αὐτοῦ. χρεία τοίνυν αὐτοίς ὡς οὕτω ζητούσι τόν θεόν ἀπιέναι εἷς Τροφωνίου καί εἴς Ἀμφιάρεω καί Μόψου, ἔνθα ἀνθρωποειδεῖς θεωρεῖσθαι θεούς καί οὗ ψευδομένους ἀλλά καί ἐναργεῖς. ὄψεται τίς αὐτούς οὔχ ἅπαξ παραρρυέντας ὥσπερ τόν τούτους ἐξαπατήσαντα, ἄλλ’ ἀεί τοίς βουλομένοις ὁμιλοῦντας…»
( Κέλσος.Αληθής Λόγος Ζ. )
(Πώς λοιπόν θα γνωρίσουμε και θα δούμε τον θεό ; Πώς θα φθάσουμε στον θεό ; Περιμένουν να δούν τον θεό με τα δικά τους μάτια, και με τα αυτιά του σώματός τους ν’ ακούσουν την φωνή του, και με τα χέρια να τον ψαύσουν. Άν αναζητούν τον θεό με τέτοιο τρόπο, τότε θα πρέπει να πάνε στα Ιερά του Τροφώνιου, ή του Αμφιάραου, ή του Μόψου. Εκεί να δείς θεούς με όψη ανθρώπινη.
Και μάλιστα να τα λένε σταράτα κι όχι ψεύτικα. Και θα τους δείς ανά πάσα στιγμή να μιλούν στους ενδιαφερόμενους, κι όχι να εμφανίζονται φευγαλέα μια φορά σαν τον άλλον που τους εξαπάτησε.)
( μετάφραση εκδ.Θύραθεν,σελ.136-137 )
Στην Λειβαδιά δεν υπήρχε ‘’θεός εξ Αποκαλύψεως,’’ αλλά το Αρχικό Αίτιο, που στρεφόταν σε δράση, με την εφαρμογή μιάς αείποτε κληροδοτούμενης Ιερατικής Τέχνης.
Η Λειβαδιά ήταν από τις ελάχιστες Ιερές Πόλεις της αρχαίας Ελλάδας.
Στο ιερό του Τροφώνιου είχαν καθιερωθεί επώνυμοι αγώνες όχι απλά Πανελλήνιοι, αλλά σύμφωνα με Επιγραφή αγώνες Οικουμενικοί.
Σε τέτοιους αγώνες, οι Έλληνες επαναπροσδιόριζαν την φυλετική τους ταυτότητα.
(1) Χάραξ.Περγ. 1, 6, 20
(2) Παυσανίας. ΙΧ,40,3
(3) Αριστοτέλης.Πη 16.1335 β 15
(4) Πλούταρχος.548 Α
(5) Αριστοφάνης.Εκκλ.707
(6) Πλάτων.Φαίδ.255Α
(7) Πλάτων.Συμπ.2030
(8) Ξενοφόντας.Κυρ.Π.5,5,41
(9) Βαλλάς Στάθης, Εκδόσεις Εύανδρος
(10) Σοφοκλής.απ.759
(11) Ιάμβλιχος. π.Μυστ. 15,46
(12) Παρμενίδης 299,απ.8,34
(13) Αριστοφάνης.Νεφ.506.
(συνεχίζεται)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου